|
[[File:Haltu.gif|right|500px|[[ဟာတူး]] ကျေးရွာ တစိတ် တပိုင်း အဝေးမှ မြင်ရပုံ]]
[[ဟာတူး]] ကျေးရွာသည် [[ချင်းပြည်နယ်]] တောင်ပိုင်း၊ [[မတူပီ]] (Matupi) မြို့နယ် အရှေ့တောင်ဘက် ယွင်းယွင်း၌ တည်ရှိသော အလွန်လှပသည့် ကျေးရွာကလေး တစ်ရွာပင် ဖြစ်သည်။ အရှေ့ဘက် တွင် [[ယံပါး]] (Zampa) တောင်တန်း၊ အရှေ့တောင်ဘက်တွင် [[ဟာယုံ]] (Hal Zung) ကျေးရွာ၊ အနောက်ဘက်ခြမ်းတွင် [[ကာအိမ်း]] (Kal Im) ကျေးရွာအုပ်စု၊ မြောက်ဘက်ခြမ်းတွင် လှန်းပြန်း (Hlang Prang) ခေါ် [[ချန်းပြန်း]] [[ကျေးရွာ]] အုပ်စု၊ နှင့် တောင်ဘက်ပိုင်းတွင် [[ရွှင်သွီး]] (Sun Tui) နယ်တို့ဖြင့် နယ်နမိတ် ထိစပ်လျပ်ထိစပ်လျက် ရှိနေပါ သည်။
ရွာတည်ဆောက်မှု ပုံသဏ္ဍာန်မှာ ရွာတန်းရှည် ပုံသဏ္ဍာန်ဖြစ်ပြီး မြောက်မှ တောင်ဘက်သို့ သွယ်တန်းသွားသည်။ ရွာအတွင်း ရပ်ကွက် နှစ်ခုရှိပြီး ခေါ်ဒ်ဗါး ချောင်းငယ်ကလေးဖြင့် ခွဲခြားထားသည်။ ရွာ၏ အနောက်ဘက်ခြမ်းတွင် [[ကီလောင်]] (Ki Long) ချောင်းကလေး စီးဆင်းသွားရာ လှပ သော သဘာဝပန်းချီ ကားချပ်သဖွယ် ကဗျာဆန်လှသည်။ ရွာအတွင်း နေထိုင်သူများ အနေဖြင့် အိမ်ခြေ (၆ဝ) နီးပါးခန့် ရှိပြီး၊ လူဦးရေ အနေဖြင့် (၃ဝဝ) ခန့် နေထိုင်ကြသည်။ လူဦးရေ အိမ်ခြေအနေဖြင့် နည်းပါးလှသော်လည်း [[မတူပီ]] မြို့နယ် အတွင်း ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှုနှုန်း အမြင့်ဆုံး [[စံပြကျေးရွာ]]ပင် ဖြစ်သည်။ သာဓက တစ်ခုအနေဖြင့် [[မတူပီ]] တစ်မြို့နယ်လုံး၌ ကိုယ်ထူကိုယ်ထ ရေအားလျှပ်စစ် စတင်အသုံးပြုသော ရှေ့ဆောင် ရွာပင်ဖြစ်သည်။ ယခုအခါတွင် [[ဟာတူး]] ကျေးရွာ လူထုများအနေဖြင့် တခြား ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှု ကဏ္ဍများကိုလည်း များစွာ အကောင်ထည်ဖေါ် ကြိုးပမ်း ဆောင်ရွက်လျက် ရှိနေပါသည်။
'''Ceemca''' မှာမူ Pacuum ၏ သားအရင်း မဟုတ်ဘဲ မွေးစားသား ဖြစ်သည်။ သူသည်လည်း ထင်း ခွေ၊ ထင်းခွဲသည့် အခါများတွင် သတ်တောင်းတတ်သဖြင့် ဤအမည်တွင် ရခြင်းဖြစ်သည်။ သတ်ကို ချင်းဘာသာ ဖြင့် Ceem ဟုခေါ်ရာ နောင်တွင် Ceemca ဟူ၍ အမည်တွင်သွားခြင်းဖြစ်သည်။
ထိုသို့ နေထိုင်ခဲ့ကြပြီး နောင်တွင် Piltun မှ သားနှစ်ယေက် ထွန်းကားရာ ထိုသားများကို Piltun နှင့် Bawinaa ဟူ၍ မှည့်လေ သည်။မှည့်လေသည်။ ထိုမှ Piltun အမျိုးတွင် Piltun နှင့် Bawina ဟူ၍ မိသားစုုငယ် ထပ်မံ၍ ခွဲခြားထားသည်။ ထိုမှ Piltun, Bawinaa, Awitaam, Renghilh နှင့် Ceemca စသည့် [[လူမျိုးစုများ]]ဖြင့် ပျော်ရွှင်စွာ နေထိုင်ခဲ့ကြသည်။
[[ဟာတူးရွာ]] [[မျိုးနွယ်စုများ]]တွင် Piltun မျိုးနွယ်စုသည် Pacuum ၏ [[သားဦးများ]]ဖြစ်သည်။ ထိုသို့ နှင့်အညီ မိသားစုအတွင်း ဦးဆောင် ဦးရွက် ပြနိုင်သူဖြစ်ပြီး ဖခင်ဖြစ်သူ၏ အားအထားရဆုံး သားလည်းဖြစ်ရာ ညီအကိုများထဲတွင် ဩဇာရှိသူ ဖြစ်သည်။ အစဉ်အဆက် ၄င်းမျိုးနွယ်စု၏ အဆုံးအဖြတ်၊ ဦးဆောင်မှုကို ရွာလူထုမှ နာခံ လိုက်လျှောက် ကြရသည်။
== နယ်မြေ ပိုင်းခြားသတ်မှတ်ခြင်းနှင့် အုပ်ခုျပ်မှုစနစ်အုပ်ချုပ်မှုစနစ် ==
=== နယ်မြေပိုင်ဆိုင်မှုများ ===
တနေ့တ၌တနေ့သ၌ Pacuum သည် မိမိ နေထိုင်ရာ ပိုင်ဆိုင်သည့် ဒေသများကို လေ့လာမှု ပြုရန်အတွက် ခရီးပြုခဲ့သည်။ မိမိ ပိုင်ဆိုင်သည့် နေရာဒေသများကို လိုက်လံ မှတ်သားရင်း တနေရာ အရောက်တွင် လုူပုဂ္ဂိုလ်တစ်ဦးလူပုဂ္ဂိုလ်တစ်ဦး နှင့် တွေ့ဆုံမိကြသည်။ နောင်တွင် လှန်ပြန်း ဖြစ်လာမည့် ထိုပုဂ္ဂိုလ်နှင့် ဒါဝ် (Dau) အရပ်၌ တွေ့ဆုံကြပြီးနောက် နှစ်ဦး သဘောတူ နယ်မြေများ ခွဲဝေကြသည်။
လှန်ပြန်းဖြစ်လာမည့် ထိုပုဂ္ဂို်လ်သည်ထိုပုဂ္ဂိုလ်သည် ဘက်မှ လာသဖြင့် နေ့လည်စာအဖြင့် ပြောင်းဖုူးဖြင့်ပြောင်းဖူးဖြင့် ပြုလုပ်သည့် သရေစာသာ ယူလာသည်။ “Muen ben lamei a law la awm uengh, Muen ai cang tun buh uengh vai ni ana cuun law” ဟူ၍ ဆိုစမှတ် ပြုကြသည်။ Pacuum မှာ ဤဒေသ သို့ အရင်ရောက်နှင့်သူ ပီပိီပီပီ ကောက်ညှင်း ထမင်းထုပ်လာသည်။ ၄င်းတို့ နှစ်ဦးသား ခင်မင်မှု သဘောဖြင့် မိမိတို့ ယူဆောင်လာကြသည့် နေ့လည်စာများကို်နေ့လည်စာများကို အချင်းချင်း အပြန်အလှန် ခွံ့ကြွေးကြသည်။ နေ့လည်စာ စားရင်းပင် မိမိ ပိုင်ဆိုင်ရမည့် မြေနေရာ တောင်ကြောများကို လက်ညှိုး ညွှန်ရာ ရွေးယူကြရသည်။ ယူဆောင်လာသည့် နေ့လည်စာမှာ ကောက်ညှင်း ထမင်းဖြစ်၍ မြိုရ လွယ်ကုူသဖြင့်လွယ်ကူသဖြင့် အဆင်ပြေ ချောမွေ့စွာ နယ်မြေ နေရာများကို လျင်မြန်စွာ ရွေးယူနိုင်သည်။ သို့သော် Pacuum မှာ လှန်ပြန်း ခွံ့ကြွေးသည့် နေ့လည်စာသည် ပြောင်းဖူးဖြင့် ပြုလုပ်သည့် (Vai) သရေစာသာဖြစ်ရာ မြိုရချရန်အခက်တွေ့သည်။ လည်ချောင်း၌ တစ်နေသဖြင့် နယ်မြေရွေးယူရာတွင် အခက်တွေ့တော့သည်။ လှန်ပြန်းကဲ့သို့ လျင်မြန်စွာ ရွေးယူနိုင်ခြင်း မရှိသဖြင့် မိမိ လက်လှမ်းမီသလောက်သာ ပို်င်ဆိုင်ရသည်။ပိုင်ဆိုင်ရသည်။
[[File:Haltu4.jpg|frame|400px|right|ကာလ်အီမ်းရွာ အသွား ဖြတ်သွား ရလေ့ရှိတဲ့ အဲလ် (El) တောင်အား အဝေးမှ မြင်ရပုံ]] Pacuum ပိုင်ဆိုင်ထားသည့် နယ်မြေများမှာ လှန်ပြန်းနှင့် နှစ်ဦးသဘောတူ ပိုင်းခြားသည့် နယ်နမိတ်မှ နေ၍ တောင်ကြောအလိုက် ရွေးယူ ပိုင်ဆိုင်ထားသည်။ ပိုင်ဆိုင်ထားသည့် နယ်မြေများမှာ ကီလောင်ချောင်း၏ အရှေ့ဘက်တွင် ဒါဝ်သူန် (Dautung)၊ ဒါဝ်ကဲက် (Daukeek)၊ လင် (Ling)၊ ရှိထာ့လ် (Shihthalh)၊ ရော်ဒူမ် (Rawdum)၊ အင်မ်သဲန်း (Imteng)၊ ရှီလ်သူန် (Shiltung)၊ ရှီလ်ထာလ် (Shilthal) စသည်ဖြင့် လည်းကောင်း၊ ကီလောင်းချောင်း၏ အနောက်ဘက်ခြမ်းတွင် ထောင်းဗန် (Thawngvan)၊ လေဇောင်း (Le- zoeng)၊ ရူဒ် (Ruut)၊ အဲလ် (El)၊နှင့် သီူမ် (Tuem) စသည်ဖြင့် နယ်မြေများကို ပို်င်ဆိုင်ထားသည်။ပိုင်ဆိုင်ထားသည်။
တောင်ကြောအလိုက် ပိုင်ဆိုင်မှု ဧရိယာများကို ဖေါ်ပြရလျင် ကီလောင်းချောင်း၏ အနောင်ဘက်ခြမ်း၌ လှန်ပြန်းနယ်စပ်လှန်ပြန်းနယ်စပ်၊ အာလ်ထောင်စူန်း (Althawng cung) မှ စ၍ သီူမ်လော်န် (Tuem lawn)၊ အယ်လ်လော်န် (Ellawn)၊ ရူဒ်လော်န် (Ruutlawn) မှ ရွှင်သွီးဘူန် (Suntui bung) - သောင် (Tawng) ဒေသများအထိ လည်းကောင်း၊ ကီလောင်းချောင်း၏ အရှေ့ဘက်ခြမ်းတွင် ဒါဝ်ဗားဆောခ် (Dauva shawk) မှ စာတလူးဆော်မ် (Saltlu sawm)၊ ယံပါးပေါလ် (Zampa pawl)နှင့် လူဒါဝ်ဆော်မ် (Ludau sawm) ဒေသများအထိလည်း ကောင်း နယ်မြေများကို်နယ်မြေများကို ကျယ်ဝန်းစွာ ပိုင်ဆိုင်ထားသည်။
ဟာလ်တူးတို့၏ နယ်မြေ ပိုင်ဆိုင်မှုများသည် နယ်မြေ ကျယ်ဝန်းသည်နှင့် ၄င်းဒေသတွင်း၏ ထွက်ရှိသည့် သစ်၊ ဝါးများသည် နောင်တွင် ဟာလ်တူးရွာလူထု၏ တိုးတက်မှုများကို်တိုးတက်မှုများကို များစွာ အထောက်အကူ ပြုလေသည်။ ဒေသတွင်းရှိ မြစ်ချောင်းများ၊ သစ်တောများသည် ထူးကဲစွာ အကိုျးြုပသည့်အကျိုးပြုသည့် သယံဇတများပင် ဖြစ်တော့သည်။ ဤသို့ဖြင့် ပိုင်ဆိုင်ရာ နယ်မြေများ ခွဲဝေ၍ ပိုင်ဆိုင်ခဲ့ကြသော်လည်း ရပ်ရေးရွာရေးအတွက် အသုံးလိုလျှင်မူ ခွဲခြားမူ မရှိဘဲ အချင်းချင်း နားလည်မှုဖြင့် လိုအပ်သလို်လိုအပ်သလို ခုတ်ယူ အသုံးြုပကြရသည်။အသုံးပြုကြရသည်။ မိမိ ရွာနီးချင်းများနှင့် ဒေသထွက် သစ်၊ ဝါး၊ ကြိမ်၊ နွယ်များကို အသုံးြုပခွင့်ရှိသည်။အသုံးပြုခွင့်ရှိသည်။ သစ်တော ထူထပ်သည်နှင့်အညီ ၄င်းးသစ်တောများမှ၄င်းသစ်တောများမှ သစ်၊ ဝါး၊ ကြိမ်နွယ်များအပြင် တောရိုင်း တိရစြွာန်များလည်း ပေါများ၊ ကြွယ်ဝလှသည်။ သစ်ခွ၊ ချယ်ရီ၊ တောင်ဇလပ်ပန်းများနှင့် သစ်ခွ ပန်းပေါင်းစုံ အမိုျးပေါင်းအမျိုးပေါင်း စုံလင်လှပေရာ သဘာဝတရားများ၏ အလှဘဏ်သဖွယ် တင်စားရလောက်သည့် နယ်မြေတစ်ခုပင် ဖြစ်တော့သည်။
== ဒေသအတွင်း အုပ်ခုျပ်မှုစံနစ်များအုပ်ချုပ်မှုစံနစ်များ ==
ရှေးကာလများတွင် ဒိုင်လူမျိုးစုများ၏ အုပ်ခုျပ်မှုစနစ်သည်အုပ်ချုပ်မှုစနစ်သည် ရိုးရှင်းလှပြီး ထိရောက်မှုရှိသည်။ အထက် အခန်းများ၌ ဖေါ်ပြခဲ့ပြီးသည်အတိုင်း အုပ်ခုျပ်မှုအပိုင်းတွင်အုပ်ချုပ်မှုအပိုင်းတွင် ငြင်းဆိုဖွယ်မရှိ တညီတညွတ်တည်း လက်ခံထားသည့် အုပ်ခုျပ်မှုစနစ်ဖြစ်သည်။အုပ်ချုပ်မှုစနစ်ဖြစ်သည်။ ထိုသို့အုပ်ခုျပ်ရာတွင်ထိုသို့အုပ်ချုပ်ရာတွင် ရပ်ရွာအတွင်းရှိ အစဉ်အလာအရ အုပ်ခုျပ်ရသည့်အုပ်ချုပ်ရသည့် လူမျိုးဟူ၍ရှိသည်။ ဝါအရ သော်လည်းကောင်း၊ အစဉ်အလာအရ သော်လည်းကောင်း ကြီးမြတ်ကြသည်ဖြစ်ရာ လူထုတရပ်လုံး၏ နာစရာ၊ ခံစရာကိစ္စရပ်များတွင် ခေါင်းဆောင်ပီပီ ဦးစွာ ရင်ဆိုင် ဖြေရှင်းရသည်။
ရိုးရာလုပ်ငန်းဖြစ်သည့် တောင်ယာလုပ်ငန်းများ စတင် လုပ်ကိုင်ကြရာတွင်ပင်လျင် အုပ်ခုျပ်သူများမှအုပ်ချုပ်သူများမှ ဦးစွာလုပ်ကိုင်ရသည်။ ထုံးစံအရ တောင်ယာခုတ်သောအခါ ၄င်းခေါင်းဆောင်၊ သက်ကြီးအကဲများမှ ဦးစွာ စတင်ရသည်။ အကယ်၍ ရွာလူထုမှ နာခံမှုမရှိဘဲ တောင်ယာကို ဖြတ်၍ ဦးစွာ သွားရောက် လုပ်ကိုင်မိလျင် ထိုတစ်နှစ်လုံး၌ တောင်ယာစပါးများ ဖြစ်ထွန်းမှုမရှိဘဲ ခုံျနွယ်၊ချုံနွယ်၊ ပိတ်ပေါင်း ထူထပ်ခြင်း၊ တောရိုင်း တိရစြွာန်များ၏ နှောင့်ယှက်ခြင်းများ ခံရတတ်သည်။ ထိုု့ကြောင့် တောင်ယာလုပ်ငန်းများကို်တောင်ယာလုပ်ငန်းများကို စတင်ကြသည့်အခါ အုပ်ခုျပ်ရသည့်အုပ်ချုပ်ရသည့် အမျိုးမှ တစ်ယောက်ယောက်၏ ဦးဆောင်မှုဖြင့် စတင်ရသည်။
အုပ်ခုျပ်မှုစနစ်သည်အုပ်ချုပ်မှုစနစ်သည် မိသားစုတွင်း အုပ်ခုျပ်မှုအုပ်ချုပ်မှု အသွင်ဖြစ်ပြီး အသက်ကြီးသုူ၏အသက်ကြီးသူ၏ နှုတ်ထွက်စကားကို လူထုမှ လိုက်နာ၊ နာခံရသည်။ အုပ်ခုျပ်သူများတွင်အုပ်ချုပ်သူများတွင် Khawboi, Shukki, Mangki ဟူ၍ ခေါ်ဆိုကြခေါ်ဆိုကြသည်။ သည်။ ထိုအုပ်ခုျပ်သူများမှာထိုအုပ်ချုပ်သူများမှာ မျှတစွာ အုပ်ခုျပ်ရသည်ဖြစ်ရာအုပ်ချုပ်သည်ဖြစ်ရာ အချင်းချင်း သင့်မြတ်မှုရှိသည်။ အင်အားကြီးသည့် အမျိုးမှ အင်အားသေးသည့် အမျိုးအပေါ် နိုင်ထက်စီးနင်း အုပ်သည့်စနစ် ဟူ၍မရှိပေ။ မျိုးနွယ်စုများအတွင်း အသင့်အသင့် ငြင်းခုန်မှုများ ရှိခဲ့သော်လည်း အကြီးအကျယ် စစ်ပွဲမျိုးများကား မရှိခဲ့ပေ။ အကယ်၍ ကြိီးကျယ်သည့်ကြီးကျယ်သည့် ရန်ပွဲအသွန်ဖြစ်မည့် အခြေအနေများ ပေါ်လာလျင် ကြားဝင်ဖြန်ဖျေသည့် စနစ်ဖြင့် ညှိုနှိုင်းဖြေရှင်းရသည်။ မထင်မှတ်သည့် ရန်ပွဲ၊ စစ်ပွဲများရှိခဲ့လျှင် အင်အားကြီးသည့်ဘက်မှ အနိုင်ရတတ်ကြသော်လည်း ရှုံးနိမ့်သည့်သုူများကိုရှုံးနိမ့်သည့်သူများကို ကျေးကျွန်အဖြင့် ဖမ်းယူခြင်းများ မပြုကြပေ။ ဤသို့်ဖြင့် ကျေးကျွန်စနစ် ဟူ၍ လုံးဝ မရှိဘဲ တန်းတူရည်တုူပင်တန်းတူရည်တူပင် နေထိုင်ကြရသည်။ နိုင်ထက်စီးနင်း ဗိုလ်လုပ်သည့် စနစ်များ မရှိပေ။
ရပ်ရွာတွင်း တွေ့ကြုံရတတ်သည့် ပြဿနာ၊ ကိစ္စကြီးငယ်များ ဖြေရှင်းရာတွင် အုပ်ခုျပ်သူ၊ ဩဇာ ညောင်းသူ အကြီးအကဲများမှ ရိုးရာထုံးတမ်း အစဉ်အလာအတိုင်း ကိုင်တွယ ်ဖြေရှင်းကြသည်။ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းကြသည်။ ထိုသို့ဖြေရှင်းကြ သည့်အခါ ပြဿနာဖြစ်သည့် နှစ်ဦး နှစ်ဘက်မှ ကာယကံရှင်များသည် အကြီးအကဲများ၏ အဆုံးအဖြတ်များကို်အဆုံးအဖြတ်များကို ခံယူ လိုက်နာကြရသည်။ ထိုပြဿနာ ကိုင်တွယ်သည့် အကြီးကဲများမှလည်း ဘက်လိုက်မှု မရှိ နှစ်ဦးနှစ်ဘက် မျှတမှုရှိစေရန် ဂရုတစိုက် ဖြေရှင်းကြသည်။ ပြဿနာ အကြီးအငယ် ပမာဏ အလျောက် လျှော်ကြေးများ၊ ဆုံးမဩဝါဒများ စသည်ဖြင့် သင့်လျှော်သလို သင့်မြတ်ခြင်းများ ပြုလုပ်ကြရသည်။ “ကြီးသောအမှု ငယ်စေ၊ ငယ် သောအမှု ပပျောက်စေ” ထုံးကို အခြေခံ ကျင့်သုံးကြသဖြင့် ရှုပ်ထွေးမှုများ မရှိလှဘဲ ငြိမ်းချမ်းစွာဖြင့် နေထိုင်ခဲ့ကြသည်။ နောင် မျက်မှောက်ခေတ်များ နိုင်ငံတော်အာဏာ သက်ရောက်မှု ရှိလာသောအခါ မြို့စား၊ ရွာစားများ၊ တိုက်သုူကြီး - ရွာသူကြီးများနှင့် ကျေးရွာ ပါတီ - ကောင်စိီကောင်စီ ဥက္ကဌများ၏ အုပ်ခုျပ်မှုစနစ်များဖြင့်အုပ်ချုပ်မှုစနစ်များဖြင့် အုပ်ခုျပ်လာကြသည်။အုပ်ချုပ်လာကြသည်။
= ရိုးရာဓလေ့ =
== ရိုးရာ ထုံးတမ်းစဉ်လာများ ==
ဒိုင်လုူမျိုးတို့သည်ဒိုင်လူမျိုးတို့သည် အထက်၌ ဖေါ်ပြခဲ့ပြီးသည့်အတို်င်းဖေါ်ပြခဲ့ပြီးသည့်အတိုင်း မကြီးကျယ်လှသည့် သာမာန် မှုခင်းပြဿနာများကို မိမိအိမ်နီးချင်းများ၊ နီးစပ်ရာဆွေမျိုး၊ အပေါင်းအသင်းများနှင့် နှစ်ဘကနှစ်ဘက် ်ပြေလည်အောင်ပြေလည်အောင် ဆုံးဖြတ် ဖြေရှင်းကြရသည်။ ထိုထက် ပြဿနာ အတန်ငယ်ကြီး၍ နှစ်ဘက်တင်းမာမှုများ ရှိနေလျှင် ရပ်ရွာတွင်းရှိ ဂုဏ်သရေရှိ အကြီးအကဲများနှင့် ဖြေရှင်းကြရသည်။ တချို့ ကြီးမားလွန်းသည့် ပြဿနာများတွင်မူ ရာဇဝင်ကြောင်း နားလည်သည့် ကျွမ်းကျင်သူများနှင့် ဖြေရှင်းကြရသည်။ ထုံးတမ်း အစဉ်အလာအရ ပုံသေ သတ်မှတ်သည့် ဥပဒေ မရှိသဖြင့် နှစ်ဦးနှစ်ဘက် ပြေလည် ကျေအေးသည်အထိ ညှိနှိုင်း ဖြေရှင်းကြရသည်။
ရှေးထုံးတမ်းများအရ ဒိုင် - ချင်းလူမျိုးတို့သည် လူသတ်ခြင်း၊ သေစား သေစေခြင်း၊ သူများသားမယား ပြစ်မှားခြင်း စသည့် ကြီးလေးသည့် ပြစ်မှုများတွင် လျော်ကြေးဖြင့် အလွယ်တကူ ကျေအေးမှု မရှိဘဲ လက်စား ချေမှုစနစ်ကို်ချေမှုစနစ်ကို ကျင့်သုံးကြသည်။ ပြစ်မှုကျုးလွန်သည့် ကာယကံရှင် ထွက်ပြေး တိမ်းရှောင်၍ သော်လည်းကောင်း၊ အကြောင်း တစ်စုံတစ်ရာကြောင့် ရှိခဲ့လျင် ကာယကံရှင်ကိုယ်စား ၄င်းနှင့် အနီးစပ်ဆုံးသူ အမျိုးသား တစ်ဦးဦးကို သတ်၍ လက်စားချေယူကြသည်။ ၄င်းကို “Phutuk-manlawh” ဟုခေါ်ကြသည်။ ထိုသို့ လက်စားချေ သတ်ဖြတ်မှုများ မဖြစ်ရအောင် အကြီးအကဲများမှ အတတ်နိုင်ဆုံး ဖြေရှင်းကြကာ ကျေအေးအောင် ဆောင်ရွက်ကြရသည်။ လျော်ကြေးများအဖြင့် နွားနောက်၊ ရိုးရာစောင်၊ တောင်ယာ မြေနေရာ၊ သေနတ်၊ မျှား စသည် ဖြင့် ထိုက်သင့်သလို လျော်ကြေးပေးကြရသည်။ ထိုသို့ အသက်ကို အသက်ခြင်း လက်စားချေသည့် စနစ်များ၊ လျော်ကြေးများ ကြီးမားမှုများသည် ပြစ်မှု အရှုပ်အထွေးများ ကင်းရှင်း လျော့နည်းစေသည့် အကြောင်းရင်းများပင် ဖြစ်သည်။ ဤသို့သော ထုံးတမ်းအရ စီရင်သည့်ဓလေ့သည် စနစ်တကျ မရှိလှသော်လည်း ထိရောက်မှုရှိသည့် လေးစားဖွယ် ရိုးရာ ဥပဒေသများပင် ဖြစ်သည်။
== လက်ထပ် ထိမ်းမြားခြင်းနှင့် အမွေ ဆက်ခံခြင်း ==
ဒိုင် - ချင်းလုူမျိုးတို့၏ချင်းလူမျိုးတို့၏ လက်ထပ် ထိမ်းမြားခြင်းတွင် မိမိအိမ်ထောင်ပြုအပ်သည့် (Pu phun) အမျိုးနှင့် အိမ်ထောင် မပြုအပ်သည့် (Tu-ca phun) အမျိုးဟူ၍ ရှိသည်။ အိမ်ထောင်ပြုရာတွင် လူငယ်ချင်း မေတ္တာမျှ ၍ အိမ်ထောင်ပြုခြင်း၊ အမျိုးသားဘက်မှ မိမိ ကြိုက်နှစ်သက်၍ တောင်းရမ်း လက်ထပ်ခြင်း၊ လူငယ်များအား အသိမပေးဘဲ မိဘများ သဘောအတိုင်း စေ့စပ်ခြင်း၊ လူငယ် သတို့သားမှ နှစ်သက်သဖြင့် သမီးနှင့် သမီးရှင် များအား အသိမပေးဘဲ အတင်းအဓမ္မ ပေါင်းသင်းခြင်း စသည်ဖြင့် ပုံစံအမျိုးမျိုးရှိသည်။
မည်သည့် ပုံစံမျိုးဖြင့်ပင် လက်ထပ်စေကာမူ သတို့သမီးဘက်သို့ Aisathak-Aihai ဟုခေါ်သည့် ကြက်များနှင့် ဆန်များ သွားပို့ကြပြီး ထိုကြက်နှင့် ဆန်များကို်ဆန်များကို ချက်ပြုတ် စားသုံးလျင် ဤလင်မယား၏ လက်ထပ် ထိမ်းမြားခြင်း အထမြောက်၏။ ထိုသို့ မင်္ဂလာပွဲ နှစ်ဦးနှစ်ဘက်မှ အသိအမှတ် ပြုပြီးသည်နှင့် တွင်းဖိုးများကို အမျိုးသားဘက်မှ အမျိုးသမီးဘက်သို့ ပေးရသည်။ တွင်းဖိုးများအဖြစ် နွားနောက်၊ တောင်ယာမြေ၊ သေနတ်၊ အိုး၊ ရိုးရာစောင်နှင့် ရိုးရာ အသုံးအဆောင်များ စသည်ဖြင့် ပေးဆောင်ကြရသည်။
အကယ်၍ လက်ထပ်ရန် နှစ်ဦး သဘောတူ သော်လည်းကောင်း၊ အများ ရှေ့မှောက်၌ သော်လည်းကောင်း ကတိပြုထားပြီးမှ ထိုကတိကို တဦးဦးက ချိုးဖေါက်ခဲ့လျင် ကတိ ဖျက်သူဘက်မှ Maalei ဟုခေါ်သည့် ကတိပျက်ကတိပျက်ကြေး ကြေးကိုကို ပေးလျော်ရသည်။ ရိုးရာ ချင်းစောင်ဖြစ်စေ၊ နွားနောက်ဖြစ်စေ၊ ရိုးရာ အသုံးအဆောင်များကကိုအသုံးအဆောင်များကို လျော်ကြေးအဖြင့် ပေးလျော်ရသည်။
ဒိုင် လူမျိုးစုများတွင် လင်မယား ကွာရှင်းမှု ပြဿနာ ရှိခဲလှသည်။ အဘယ့်ကြောင့်ဆိုသော် ကိစ္စကြီးငယ်များတွင် နှစ်ဦးနှစ်ဘက် ဝိုင်းဝန်း ကူညီတတ်ကြသောကြောင့် ဖြစ်သည်။ အိမ်ထောင်စုတွင်း၌ ပြဿနာ တစုံတခု ကြောင့် မိမိ၏ ဇနီးသည် မိဘအိမ်သို့ ပြန်သွားခဲ့လျှင် လင်ယောင်္ကျားမှလင်ယောက်ျားမှ ဇနီးသည်၏ မိဘမျာထံ တောင်းပန်ပြီး ပြန်ခေါ်ရသည်။ ဇနီးသည်မှ ချက်ချင်း လိုက်မလာဘဲ တင်းခံနေသဖြင့် တစုံတခု တောင်းဆိုမှုြုပလျှင်တောင်းဆိုမှု ထိုတောင်းဆိုမှုများကို်ပြုလျှင် ထိုတောင်းဆိုမှုများကို လိုက်လျောပေးရသည်။
အကယ်၍ လင်ယောင်္ကျားဘက်မှလင်ယောက်ျားဘက်မှ စ၍ ကွာရှင်းလျှင် ဇနီးဖြစ်သူ သားသမိီးများသားသမီးများ မထွန်းကားသေးပါက နွားနောက်နှင့် သတ်မှတ်ထားကြသည့် လျှော်ကြေးများကို်လျှော်ကြေးများကို ပေးဆောင်ရသည်။ သို့သော် မင်္ဂလာကြေး တွင်းဖိုးများကိုမူ ပြန်လည် တောင်းပို်င်ခွင့်တောင်းပိုင်ခွင့် မရှိပေ။ ဇနီးဖြစ်သူဘက်မှ စတင်ကွာရှင်းလိုလျင် အမျိုးသားများ ပေးလျော်သကဲ့သို့ပင် ပေးလျော်ရသည်။
== မိဘ အမွေ ဆက်ခံခြင်း ==
မည်သည့် အကြောင်းကြောင့်ပင်ဖြစ်စေ လင်မယားကွာရှင်းလျှင် သားသမီးများကို ပိုင်ဆိုင်ခွင့် ရှိသည်။ လင်မယား ကွာရှင်းစဉ်တွင် ဇနီးသည်၌ ကိုယ်ဝန်နှင့်ဖြစ်စေ၊ နိုု့စို့အရွယ် နို့စို့အရွယ် ကလေးရှိစဉ်၌ ကွာရှင်းသည်ဖြစ်စေ ၄င်းကလေးငယ် အရွယ်ရောက်ချိန်အထိ မိခင်ဖြစ်သူမမိခင်ဖြစ်သူမှ ပြုစုစောင့်ရှောက်ရန် တာဝန်ရှိသည်။ ကလေးအရွယ် ရောက်သောအခါ ဖခင်ဖြစ်သူမှ ပြန်လည် ခေါ်ယူပြီး မိခင်ဖြစ်သူအား ကလေးထိန်းခအဖြင့် နွားနောက်မ တစ်ကောင် ပေးကာ ထိုကလေးငယ်အား ခေါ်ယူရသည်။
မိဘအမွေများ ဆက်ခံရာတွင် သားယောင်္ကျားများသာသားယောက်ျားများသာ အမွေဆက်ခံခွင့် ရှိသည်။ မိသားစုအတွင်း ညီအကိုများနေပါက အများအားဖြင့် အထွေးဆုံးသားမှ မိဘနေအိမ်ကို်မိဘနေအိမ်ကို ပိုင်ဆိုင်ရပြီး အကြီးဆုံးသားမှ ဖခင်၏ အသုံးပြုလေ့ရှိသော သေနတ်ကို အမွေ ရရှိတတ်ကြသည်။ ကျန်ရှိသည့် အတွင်း ပစ္စည်းများကိုမူ ဝေပုံကျ အညီအမျှ ခံစားကြသည်။ အကယ်၍ သားယောင်္ကျားသားယောက်ျား မထွန်းကားခဲ့ပါက မိမိ အနီးစပ်ဆုံး ဆွေမျိုးများက အမွေ ခံစားခွင့် ရှိသည်။
အမျိုးသမီများ အမွေ ဆက်ခံခွင့်မရှိသည့် အကြောင်းရင်းများမှာ ရှေးအခါ၌ ရန်သုူများမှရန်သူများမှ ကလဲ့စားချေလျှင် သားယောင်္ကျားများကိုသာသားယောက်ျားများကိုသာ အဓိက ပစ်မှတ်ထားကြခြင်း၊ မိဘများ၏ ကြွေးမြီများ ဆပ်ရန် သားယောင်္ကျားများတွင်သာသားယောက်ျားများတွင်သာ တာဝန်ရှိပြီး ကြွေး မကျေမချင်း သားစဉ်မြေးဆက် ဆပ်ရသည်။ မိဘများ အိုမင်းမစွမ်း ဖြစ်လာကြသောအခါ သားများတွင်သာ စောင့်ရှောက်ရန် တာဝန်ရှိသည်။ သမီးများသည် အိမ်ထောင်ပြုပြီးသည်နှင့် ခင်ပွန်းသည်၏ အမျိုး ခံယူရပြီး မိမိမျိုးနွယ်စုနှင့် ပတ်သက်မှု မရှိတော့ပေ။ ဤ အကြောင်းရင်းများသည် အမျိုးသမီးများ၏ မိဘအမွေ ဆက်ခံခွင့် မရှိခြင်း၏ အကြောင်းရင်းများပင် ဖြစ်သည်။
သို့သော် အမျိုးသမီးသည် မိမိ၏ လင်ယောင်္ကျားလင်ယောက်ျား သေဆုံးလျှင်မူ လင်ဖြစ်သူ၏ ဥစ္စာ ပစ္စည်းများကို ဇနီးသည်မှ ပိုင်ဆိုင် ဆက်ခံခွင့် ရှိသည်။ အကယ်၍ မုဆိုးမဖြစ်သုူသည်မုဆိုးမဖြစ်သူသည် အကြောင်းသင့်၍ နောက်အိမ်ထောင်ပြုခဲ့လျင် လင်ယောင်္ကျားလင်ယောက်ျား ဖြစ်ဖူးသူ၏ အမွေဆက်ခံခွင့် မရှိတော့ပေ။ ထိုမုဆိုးမ၌ သားများရှိလျှင် ထိုသားများမှ အမွေ ဆက်ခံကြရပြီး သားများ မရှိပါက လင်ဖြစ်သူ၏ အနီးစပ်ဆုံး ဆွေမျိုးသားချင်းများမှ ထိုအမွေများကို ဆက်ခံကြရသည်။ ရှေးအခါ၌ စာပေများ မရှိခဲ့သဖြင့် အိမ်ထောင်ဦးစီး ဖြစ်သူသည် နာမကျန်းဖြစ်၍ ကျန်းမာရေး အခြေအနေများ ဆိုးဝါးနေလျင် မိမိ သားမယားများကိုခေါ်၍ ရပ်ရွာ အကြီးအကဲများရှေ့တွင် သေတမ်းစာသဘော နှုတ်ဖြင့် မှာကြားစရာများနှင့် အမွေဥစ္စာများကို ခွဲဝေ မှာကြားလေ့ ရှိကြသည်။
== လူသတ်မှုနှင့် အခြား ပြစ်မှုများအတွက် ကျေအေး-ဖြေရှင်းခြင်း ==
လူသတ်မှုဖြစ်၍ တရားလို - တရားခံတို့အတွက် ရက်ရွာရပ်ရွာ အကြီးအကဲများမှ ဖျန်ဖြေ ဆုံးဖြတ်ကြပြီး လျှော်ကြေး ပေးပြီးသောအခါ ထိုနေ့၌ပင် ရပ်ရွာလူကြီးများနှင့် ရပ်ရွာရှိ ဂုဏ်သရေရှိ လူကြီးမင်းများ ရှေ့မှောက်တွင် ကာယကံရှင် နှစ်ဦးနှစ်ဘက်မှ ပြေငြိမ်ရေး အထိမ်းအမှတ် ခေါင်တစ်လုံးစီ ထိပ်စေသည်။ နွားနောက် သားခြောက်ကို ထောင်း၍ ဂျင်း၊ ငရုတ်သီး၊ ကြက်သွန်၊ ဆားများနယ်ပြီး ခေါင်ရည်ကိုလည်းကောင်း၊ အသားထောင်းကို လည်းကောင်း ခွံ့ကြွေး စေကြသည်။ နှစ်ဦးနှစ်ဘက်မှ ခေါင်သောက်၍ အသားများ အတူတကွ စားသောက်ကြမှသာ ကျေအေးမှု အထမြောက် အောင်မြင်မှု ရှိသည်။
အကယ်၍ လျော်ကြေးများကို လက်ခံသော်လည်း ခေါင်ရည်နှင့် အသားများကို စားသောက်ကြခြင်း မရှိပါက ဖျန်ဖြေခြင်း အောင်မြင်မှုမရှိဘဲ တစ်ဘက်နှင့် တစ်ဘက် ဝင်ထွက်သွားလာ ဆက်ဆံခြင်းများ မပြုကြပေ။ သို့ဖြစ်ရာ နှစ်ဦးနှစ်ဘက် ပြေလည်မှုရှိစေရန် ရပ်ရွာ အကြီးအကဲများမှ အထုူးဆောင်ရွက်အထူးဆောင်ရွက် ဖြေရှင်း ပေးကြရသည်။ ဤပြဿနာမျိုးတွင် အစိုးရဘက်မှ တရား ဥပဒေအရ ဖြေရှင်းစေကာမူ ထိရောက်မှုမရှိဘဲ ရှေးထုံး ယဉ်ကျေးမှုသာ ပို၍ ထိရောက် အောင်မြင်မှု ရှိသည်။
အဆိပ်ခပ်ခြင်း၊ မန်းမှုတ်ခြင်း၊ ပြုစားခြင်း စသည့် နည်းအမျိုးမိုျးဖြင့်နည်းအမျိုးမျိုးဖြင့် သူတစ်ပါးအား သေကြောင်း ကြံစည်၍ သက်သေ အထင်အရှားဖြင့် ပေါက်ကြားလာပါက နွားနောက်မကြီး တစ်ကောင် ပေးလျှော်ရသည်။ သို့အဟုတ်ပါကလည်း တချို့ ဒေသများတွင် လူသတ်မှု ကဲ့သို့ပင် လျော်ကြေးပေး ဖြေရှင်း ကြရသည်။ သို့တည်းမဟုတ် ရန်ဘက်ခြင်း လက်စားချေရာတွင် မတော်တဆ လူမှား သတ်မိပါက သတ်မှတ်ထားသည့် လျော်ကြေးအပြင် ထိုသို့ လုူမှားသတ်မိခြင်းအတွက်လူမှားသတ်မိခြင်းအတွက် နွားနောက်မ တစ်ကောင်နှင့် ငွေကြေးများ ပေးလျော်ရသည်။ အသုဘ စရိတ်ကိုလည်း ပေးလျော်ရသည်။
တစုံတဦး အဓမ္မ ပြုကျင့်ခြင်းခံရပါသည်ဟု အမျိုးသမီးမှ စွပ်စွဲမှု ပြုလာ၍ အမျိုးသားဘက်မှ ငြင်းဆိုမှု ပြုလာလျင် ပြဿနာ ဖြေရှင်းသူများမှ နေ၍ အမျိုးသမီး ဝတ်ဆင်သည့် ထဘီကို ရေစိမ်၍ ကျိန်ဆိုခြင်းပြုကြပြီး နေ့ရက်များ ကန့်သတ် သတ်မှတ်ထားကြသည်။ ထိုကျိန်ဆိုထားသည့် ထဘီရေကို်ထဘီရေကို ငြင်းဆန်သူ အမျိုးသားအား တိုက်ရသည်။ ထဘီရေ တိုက်ပြီး ထိုနေမှစ၍ ကန့်သတ်ထားသည့် နေ့ထိတိုင် စောင့်ကြည့်နေ ကြရသည်။ ထိုကန့်သတ်ထားသည့် ကာလအတွင်း စွပ်စွဲခံရသည့်ဘက်မှ ဆွေမျိုးသားခြင်းများထဲမှ လူသေခြင်း၊ ကျားကိုက်ခြင်း စသည်ဖြင့် ကံကြမ္မာဆိုး ကြုံရလျင် အမှုရှုံးပြီး လျှော်စရာများ ပေးလျော်ရသည်။ သို့တည်းမဟုတ် တစုံတရာ မဖြစ်ခဲ့လျှင် ထိုအစွပ်စွဲ ခံရသည့်ဘက်မှ အနိုင်ရသသည်။အနိုင်ရသည်။
သတ်မှတ်ထားသည့် ရက်အတွင်း အမျိုးသားဘက်မှ ဘာမှ မဖြစ်ဘဲ အနိုင်ရလျှင် အမျိုးသမီးဘက်မှ မိမိ မှားကြောင်း ဝန်ခံပြီး မှားမိသည့် ပစပ်ဆေးသည့်အနေဖြင့် မျှားတစ်ချောင်း ပေးလျော်ရသည်။ ထို်မျှားသည်ထိုမျှားသည် တန်ဖိုးအားဖြင့် နဲပါးလှသော်လည်း ဆိုလိုရင်း လေးနက်လှသည်။ မိမိ အသက်နှင့် ရင်း၍ ဝန်ခံကြောင်းပြခြင်း ဖြစ်သည်။ ၄င်းမျှားအပြင် အသရေဖျက်မှုအတွက် နွားနောက်နှင့် အခြား လျော်စရာများ ပေးလျော်ရသည်။
== ခိုးမှု တရားများ စီရင်ခြင်း ==
ခိုးမှု တရားများကို်တရားများကို စီရင် ဖြေရှင်းကြရာတွင် ပစ္စည်းခိုးသူသည် ၄င်းခိုးယူသော ပစ္စည်းနှင့် ထိုပစ္စည်းနှင့် ညီမျှသော နောက်ထပ် လျော်ကြေးကိုပါ ပေးလျော်ရသည်။ အိမ် သို့မဟုတ် ပစ္စည်းသိုုလှောင်သည့်ပစ္စည်းသိုလှောင်သည့် အဆောက်အဦး (Khai) တခုခုကို်တခုခုကို ဖေါက်ထွင်း ခိုးယူလျင် ခိုးရာပါ ပစ္စည်းတန်ဖိုးအပြင် ဖေါက်ထွင်းထားသည့် တံခါး ပြန်ပိတ်ရသည့် တံခါး ပိတ်ခ လျော်ကြေးပါ ပေးရသည်။ အကယ်၍ သေတ္တာ ဖေါက်မိပါက သေတ္တာပိတ်ခ စသည်ဖြင့် လျော်ကြေးများ ပေးလျော်ရသည်။ အကယ်၍ လူတစ်ယောက်အား မခိုးပါဘဲနှင့် သူခိုးစွပ်စွဲလျင် အသရေဖျက်မှုနှင့် သက္ခာသိက္ခာ သမာဓိ ထိပါး စော်ကားမှုဖြင့် မျှားတစ်ချောင်း၊ နွားနောက်နှင့် အခြား သတ်မှတ်ထားသည်များဖြင့် လျော်ကြေးများ ပေးရသည်။
တစ်ပါးသူ ပိုင်ဆိုင်သည့် တိရစ္ဆာန် တစ်ကောင်ကို ခိုးခြင်း၊ သတ်ဖြတ်ခြင်းများ ပြုလုပ်မိပါက ၄င်းတိရစ္ဆာန် တန်ဖိုးနှင့် နောက်ထပ် တန်ဖိုး၏ တစ်ဝက် အပိုထပ်ဆောင်း အလျော် ပေးရသည်။ တိရစ္ဆာန်များကို်တိရစ္ဆာန်များကို အနာတရဖြစ်အောင် ပြုလုပ်လျင် တိရစ္ဆာန် အကြီးအငယ်အလိုက် ငွေကြေးများနှင့် ရိုးရာ ချင်းစောင်တစ်ထည် အလျော် ပေးရသည်။ ပိုင်ရှင်ရှိပြီးသော ပျားအုံကို်ပျားအုံကို ဖွတ်မိ၊ ခိုးယူမိပါက ပျားအုံ တန်ဖိုး၏ တစ်ဆ အလျော် ပေးရသည်။ ထိုသို့ဆိုရာတွင် တောတောင်များ၌ တစ်စုံတစ်ဦးမှ ပျားအုံ တွေ့ရှိလျင် ၄င်းပျားအုံကို အမှတ်အသား ပြုလုပ်ပြီး မိမိ ပိုင်ဆိုင်ကြောင်း ပြရသည့် ထုံးစံ ရှိသည်။ သုူတစ်ပါး၏သူတစ်ပါး၏ ပိုင်ဆိုင်သည့် ပစ္စည်းများကို အလွဲသုံးစား ပြုမိပါက ပစ္စည်းတန်ဖိုးနှင့် ၄င်းပစ္စည်း တန်ဖိုး၏ ထက်ဝက်ကို လျော်ပေးရသည်။
မိမိ အိမ်ထောင်ဘက်အဖြင့် ယူရသည့် မခင်ဘက်မှ ဦးလေးများကို Pu ဟုခေါ်ပြီး မိမိသားမက် ဘက်ကို်ဘက်ကို Tuu ဟု ခေါ်သည်။ Tuu များအနေဖြင့် မိမိတို့၏ Pu များကို်များကို ရိုသေ လေးမြတ်မှု ပြုရသည်။ အကယ်၍ မထီလေးစား ပြုမိလျင် ကောင်းကြီး မခံစားရဘဲ သားသမီး ထွန်းကားခြင်း မရှိတတ်သည့် အယူအဆများ ရှိသည်။ ထို့ကြောင့် ထိုသို့ မတော်တဆ သော်လည်းကောင်း မရိုမသေ ပြုမိပါက သားတူများဘက်မှ ကျေအေးခွင့် တောင်းရသည်။ ကျေအေးကြရာတွင် ငှက်သားခြောက်၊ တောကြွက် သားခြောက်များကို်သားခြောက်များကို ပြာရည်များဖြင့် ချက်ပြီး ၄င်းကို Annbek များနှင့် ခေါင်ရည်များကို ငင်၍ ဗူးနှင့် ထည့်ကာ သွားရောက် တောင်းပန်ရသည်။ သားနှင့် သားမက်များမှလည်း ကြက်သတ်၍ ခေါင်ရည်နှင့် ဧည့်ခံကျေ အေးပေးရသည်။ ဤသို့ဖြင့် အပြန်အလှန် ကျေအေး သင့်မြတ်မှသာ သားသမီးများမှ ဘိုးဘွား ကောင်းကြီးများ ခံစားရပြီး စီးပွား တိုးတက်သည် ဟူသော အယူအဆ ထုံးတမ်းဓလေ့များ ရှိသည်။
== ရိုးရာ ဝတ်စား ဆင်ယင်မှုများနှင့် အသုံး အဆောင်ပစ္စည်းများ ==
ဒိုင် ‘ချင်း’ မျိုးနွယ်စုများ၏ ရှေးရိုးရာ ဝတ်စား ဆင်ယင်မှုများသည် ရိုးရှင်းလှသည်။ ဝတ်စား ဆင်ယင်မှုတွင် အမျိုးသားများ၏ ဝတ်စား ဆင်ယင်မှုနှင့် အမျိုးသမီးများ၏ ဝတ်စား ဆင်ယင်မှု ဟူ၍ ခွဲခြားထားသည်။ ထိုသို့ ခွဲခြားမှုများ ရှိခဲ့သော်လည်း လက်ဝက် လက်စားများမှာ ကွဲပြားမှု မရှိလှပေ။
ဒိုင်အမျိုးသားများ၏ ဝတ်စား ဆင်ယင်မှုများမှာ ဦးခေါင်းပိုင်း၌ Lupawng ဟုခေါ်သည့် ခေါင်းပေါင်း (အနီ/အဖြူ)၊ အလွန် ရှားပါး တန်ဖိုးထား ရပြီး၊ ဦးခေါင်းထက်၌ အမြတ်တနိုး ဆင်မြန်း ပန်ဆင်ရသည့် အောက်ချင်းငှက် တောင်ပံများနှင့် အခြား ရှားပါးသည့် ငှက်များ၏ အမြီးတောင်များ (Luruk-aimul)၊ ဝါးဖြင့် အနုစိပ် ်ပြုလုပ်ထားသည့်ပြုလုပ်ထားသည့် ဝါးဘီး (Shizep)၊ လျှောင်ထုံးများတွင် ကန့်လန့်ထိုး ဆင်ယင်ရသည့် ကြေးဆံထိုး (Lukal cung)၊ နားကပ် - နားဆွဲများအဖြင့် ဆင်မြန်းရသည့် ငွေထည် ပစ္စည်း (Tangga)၊ လည်ပတ်အဖြင့် ဆင်မြန်းရသည့် ကြယ်သီးပုံစံ သီကုံးထားသော တန်ဆာ (Hawngdap)၊ အမျိုးသားများ လည်ဆွဲရန်အတွက် ရှေးပုတီးများ၊ ခရုခွံများဖြင့် စီရင် ပြုလုပ်ထားသည့် ပုတီးလည်ရွဲ (Pa oi) စသည်များကို်စသည်များကို လှပစွာ မြတ်နိုးစွာ ဆင်ယင်ကြသည်။
ကိုယ်ခနွာပိုင်းတွင်ကိုယ်ခန္ဓာပိုင်းတွင် (Hisui) ဟုခေါ်သည့် ဂုန်လျှော်ဖြင့် ယက်လုပ်ထားသေည ပစ္စည်းများနှင့် တိုလီမုတ်စများ ထည့်နိုင်ရန် စီရင်ထားသည့် သင်တိုင်း၊ နွားနောက် သားရေ၊ ကျားသားရေများဖြင့် ပြုလုပ် ထားသည့် ရင်အုပ်တန်ဆာ (Sapang)၊ လက်မောင်းများတွင် ဝတ်ဆင်ထားရသည့် ကြေးလုုံးကြီးခွေကြေးလုံးကြီးခွေ (Khenuu)၊ လေးလက္မခန့်အထိ ခွေ၍ ဝတ်ဆင်ရသည့် ကြေးခွေ (Khethawng)၊ လက်ကောက်ဝတ်၌ ရစ်ပတ်ထားရသည့် (Cau)၊ လက်စွပ် (Kutcuep) စသည်များ ဝတ်ဆင်ကြသည်။ ခါးအောက်ပိုင်းတွင် အရှက် လုံစေရန်အတွက် ဝါဂွမ်းစများဖြင့် အထုူး ယက်လုပ်သည့် (Hri) အထည်၊ ကြိမ်ကြိုးကို်ကြိမ်ကြိုးကို အနုစိပ်ကျစ်၍ ဝတ်ဆင်ရသည့် (Hol)၊ ကြိမ်ခါးပါတ်၊ (Saishin) ဟုခေါ်သည့် ခဲများဖြင့် မွမ်းမံထားသော ခါးပါတ်ခေါင်း (Nawnn) စသည်များကို်စသည်များကို ဆင်မြန်း ဝတ်ဆင် ကြရသည်။
အမျိုးသားများ၏ အသုံးအဆောင်များကို ဖေါ်ပြရလျင် (Shahoi) များဟုခေါ်သည့်၊ သေနတ် (Maei)၊ လဲယမ်းများနှင့် ကျည်ဆံများ ထည့်ဆောင်နိုင်ရန် ပြောင်ဦးချိုကို်ပြောင်ဦးချိုကို ပြုပြင် အသုံးပြုရသည့် (Yamphu)၊ နွားနောက် သားရေများဖြင့် ဓါးမများ ထည့်ရန် ပြုလုပ်ထားသည့် (Shapangki)၊ ဓါးမကြီးများ ထည့်လွယ်ရန် ဝါး - ကြိမ်များဖြင့် ယက်လုပ်ထားသည့် (Timimm)၊ ဆေးရွက်ခြောက်များ ဆောင်ရန် (Sheikap)၊ စသည်များနှင့် ရိုးရာ လှံ (caei) များကို အဓိက အသုံးပြုကြသည်။ ၄င်းအပြင် အမျိုးသားများ၏ အထူး နှစ်သက်စွာ အသုံးပြုကြသည့် လက်နက်နောက် တစ်မျိုးမှာ ဒူးလေးနှင့် လေး (Lii) ပင်ဖြစ်သည်။ ခရီးဆောင်ရန် ပေါ့ပါး လွယ်ကူခြင်း၊ သေနတ်ကဲ့သို့ ခဲယမ်း - မီးကျောက်များအတွက် မပူပန်ရခြင်း၊ အသံမထွက်ဘဲ တိတ်ဆိတ်စွာ အသုံးပြုနိုင်ခြင်း စသည်များကြောင့် လေးနှင့် ဒူးလေးကို် ပိုမို၍ နှစ်သက်စွာ အသုံးပြုကြသည်။
အမျိုးသမီးများ၏ အသုံးအဆောင်များမှာ ဦးခေါင်းကို အုပ်၍ ဆောင်းထားရသည့် (Lukhuem)၊ ဆံထုံးများ ကန့်လန့်ထားရန်အတွက် ကြေးဖြင့် ပြုလုပ်ထားသည့် (Lukalcung)၊ လည်ဆွဲများဖြစ်သည့် (Oiriit)၊ ခနွာကိုယ် အကွယ်အကာအတွက် အင်္ကျ ီအဖြစ်အင်္ကျီအဖြစ် ဝတ်ဆင်ရသည့် (Hivai)၊ လက်ဝက် လက်စားများအဖြစ် အမျိုးသားများ ကဲ့သို့ပင် Khethawng, khenuu, Kutcuep, Cau စသည်များကိုပင် လှပ နှစ်သက်စွာ ဝတ်ဆင်ကြရသည်။ ခါးအောက်ပိုင်းတွင် အရှက် လုံရန်ဝတ်ဆင်ရသည့် ဂုန်လျှော်များဖြင့် ယက်လုပ်ထားသော (Hinaak)၊ ခါး၌ ခါးပါတ်များအဖြင့် ဝတ်ဆင်ရသည့် ဂုန်လျှော်၊ ဝါဂွမ်း၊ ငွေကွင်းလေးများဖြင့် စီမံ ပြုလုပ်ထားသော တန်ဆာ (ThawmRui) များနှင့် ခြေကျင်းဝတ်များတွင် ဆင်မြန်းရသည့် ခဲနှင့် ကြေးတန်ဆာများကို လှပစွာ ဆင်မြန်း ကြရသည်။
အမိူျးသမီးများမှာအမျိုးသမီးများမှာ မိမိ အိမ်ထောင်တွင်းကိုသာ အဓိက ထား၍ ထိန်းသိမ်းကြသည်ဖြစ်ရာ အသုံးအဆောင်များ အနေဖြင့် ထူးထူးထွေထွေ မရှိလှပေ။ အိမ်ထောင်တွင်း၌ ခင်ပွန်းသည်နှင့် သားသမီးများ၏ စားဝတ် နေရေးအတွက် စီမံရသည်ဖြစ်ရာ အခြား ဆောင်ရွက်စရာများ မရှိလှပေ။ ဖခင်ဖြစ်သူမှသာ မိမိ၏ မိသားစုအတွက် အဓိက ဆောင်ရွက်ရသည်။
ဤသို့ ဆင်မြန်းရသည့် အမျိုးသား၊ အမျိုးသမီးများ၏ အသုံးအဆောင် အဆင် တန်ဆာများကို မိမိတို့ ၏ ရင်သွေးသား/သမီးများ အိမ်ထောင် ပြုကြသောအခါ မိမိဘများ၏ အမွေအဖြင့် ဝေမျှပေးရသည်။ ထိုသို့ မိဘများ၏ အမွေဖြစ်သဖြင့် သားသမီးများ အနေဖြင့် မျိုးရိုး စဉ်ဆက် မပျောက်ပျက်အောင် တန်ဖိုးထား ထိန်းသိမ်း ကြရသည်။
== အသုံးပြုသည့် တူရိယာ ပစ္စည်းများ ==
ဒိုင် ချင်းလူမျိုးတို့သည် ရှေးပဝေဏသီ ကတည်းကပင် ဂီတအနုပညာနှင့် ရင်းနှီးမှု ရှိကြသည်။ အဓိက အသုံးပြုကြသည့် တူရိယာ ပစ္စည်းများမှာ သစ်သားနှင့် နွားနောက် သားရေများကို အသုံးပြုကာ ပြုလုပ် တီးမှုတ်ရသည့် ရိုးရာဗုံတို (Tawm) ၄င်းသည် တရွယ်အစားအရွယ်အစား အမျိုးမျိုး ရှိသည်။ မောင်း (Mawng)၊ ဗူးသီးခြောက်များနှင့် ဝါးများကို အသုံးပြု၍ ဖန်တီး အသုံးပြု တီးမှုတ်ရသည့် လေမှုတ် တူရိယာပစ္စည်း (Thang Paa)၊ Tutu ဟုခေါ်သည့် ထန်ပါး တမျိုး၊ ဗူးသီးခြောက်များနှင့် ဝါးများဖြင့် ပြုလုပ်သည့် (Phrung)၊ ဝါးများဖြင့် အနုစိပ် ဖန်တီး ပြုလုပ်တီးမှုတ်ရသည့် (Tangkoi-Lilet)၊ Raw Shil, Pue Luen, Ving Voeng စသည့် လေမှုတ် တူရိယာများ၊ ဝါးများဖြင့် မွမ်းမံ တီးမှုတ်ရသည့် ကြိုးတပ် တူရိယာ (Ting Toeng) ဟု ခေါ်သည့် ကြိုးတပ် တုူရိယာ၊တူရိယာ၊ Raw Tuum, Cing Tawm စသည့် ကြိုးတပ် တူရိယာများ၊ ပွဲလမ်း သဘင်များတွင် ဝိုင်း၍ တီးမှုတ်သည့်အခါ အသုံးပြုကြရသည့် (Bel) နှင့် ရန်သုူများရန်သူများ ဝင်လာသည့်အခါ သို့မဟုတ် စစ်ထွက်သည့်အခါ တပ်လှန့်ရာတွင် အသုံးပြု တီးမှုတ်ရသည့် (Auuht) စသည့် တူရိယာများကို အထုူးအထူး နှစ်သက်စွာ အသုံးပြု တီးမှုတ်ကြသည်။
== သိကောင်းစရာ ပသိုင်း အကြောင်းအရာ(Patai kawng) ==
ချင်းလူမျိုး တို့၏ ရိုးရာ ယဉ်ကျေးမှုများတွင် လေးစားဖွယ် ယဉ်ကျေးမှုများ မြောက်များစွာ တွေ့ရသည်။ ယနေ့တိုင် ထင်ရှား၍ လူသိများသည်များလည်း ရှိသကဲ့သို့ တချို့မှာလည်း ခေတ်ရေစီး၏ တိုက်စားမှုကြောင့် တဖြည်းဖြည်း တိမ်ကော ပျောက်ကွယ်သွားသည်များလည်း ရှိသည်။ ယခင် ကာလများတွင် တွင်ကျယ်စွာ ကျင့်သုံးခဲ့ကြသည့် ဒိုင် ချင်းရိုးရာ ပသိုင်း (Patai) ယဉ်ကျေးမှုသည်လည်း ထိုထို ယဉ်ကျေးမှုတို့ထဲမှ အထူးထင်ရှား၍ လူသိများလှသော ယဉ်ကျေးမှု တစ်ရပ်ပင် ဖြစ်သည်။
ပသိုင်များ (Patai) ဟူသည် တနည်းအားဖြင့် သွေးရင်း သားရင်းသမျှ ခင်မင်ချစ်ခင်ကြသည့် ယောင်းရင်းများပင် ဖြစ်သည်။ နိုင်ငံတော် အစိုးရအာဏာ လွမ်းမိုးမှု မရှိသေးသည့် ရှေးကာလများတွင် ချင်းတောင် ဒေသများတွင် ကိုယ့်အစီ်အစဉ်နှင့်ကိုယ်ကိုယ့်အစီအစဉ်နှင့်ကိုယ် အုပ်ချုပ် နေထိုင်ခဲ့ကြသည်။ လက်စားချေသည့် စနစ်၊ သင့်မြတ်မှု မရှိလျင် ရန်ထဖြစ်သည့် ထိုခေတ်အခါများတွင် ပသိုင်း ယဉ်ကျေးမှုသည် များစွာ အကျိုးရှိသော ယဉ်ကျေးမှုပင် ဖြစ်သည်။ ထိုသို့ ရန်သူများ (ကိုယ်နှင့် သက်ဆိုင်သူ၊ မသက်ဆိုင်သူ) ပေါများလှရာ မိမိနီးစပ်ရာ နီးစပ်ကြောင်း မိတ်ဖွဲ့ကြပြီး အပြန်အလှန် ကူညီခဲ့ကြသည်။ တနည်းအားဖြင့် တရားဥပဒေ စိုးမိုးမှုမရှိသည့် ထိုကာလများတွင် အချင်းချင်း ကူညီနိုင်ရန် မဟာမိတ်ဖွဲ့ကြခြင်းပင် ဖြစ်သည်။
ပသိုင်းဖွဲ့ကြရာတွင် ပသိုင်းဖွဲ့မည့်သူနှင့် နှစ်ဦးသဘောတူ မိတ်ဖွဲ့ကြပြီး ကြက်၊ ဝက် စသည့် တိရစ္ဆာန် တကောင်ကောင်ကို သတ်ကာ ထိုတိရစ္ဆာန်သွေးများအပေါ် ကတိသစ္စာ ပြုကြရသည်။ ထိုကတိသစ္စာသည် ထာဝရတည်ပြီး သားစဉ်မြေးဆက် အကိုျးဆက်အကျိုးဆက် ခံစားကြရသည်။ ပသိုင်း ပြုကြပြီးနောက် တစ်ဘက်ဘက်မှ တစ်စုံ တစ်ယောက်၏ ခံစားရသည့် ဒုက္ခ၊ သုခများတွင် ကိုယ်နှင့်အမျှ အတုူတကွအတူတကွ ခံစား ဖြေရှင်းကြရပြီး အပြန်အလှန် ကုူညီမှုများကူညီမှုများ ပြုလေ့ရှိကြသည်။ လမ်းပန်း ဆက်သွယ်ရေး ခက်ခဲသည့် ထိုကာလများတွင် မိမိလိုရာ ခရီးပြုသောအခါများ၌ ပသိုင်းများသည် မိမိ နီးစပ်ရာများမှ နေ၍ လိုအပ်သည့် ကူညီမှုများ ပေးလေ့ရှိကြသည်။ ထိုအခါ ရန်သူများ၏ နှောင့်ယှက်ခြင်းများနှင့် အခြားအန္တရာယ်များ တစုံတရာ ခံစားရခြင်း မရှိတော့ပေ။
== နွေးထွေးသော ဧည့်ခံခြင်းနှင့် လူမှုရေး ==
ရှေးခေတ် ချင်းလူမျိုးများ၏ နေထိုင်မှု ဓလေ့များတွင် လူမှုရေးကဏ္ဍများ၌ အထူးပင် နွေးထွေးမှု ရှိလှသည်။ အကယ်၍ တစ်စုံတစ်ယောက် ခရီးပြုရင်း ရွာတစ်ရွာ၌ ဧည့်သည်အဖြင့် ရောက်ရှိလာလျင် ထိုဧည့်သည် တည်းခိုသည့် အိမ်ရှင်သည် လိုလေသေးမရှိ ဧည့်ဝတ် ပြုကြရသည်။ ထိုခရီးသည်အား မိမိ၏ နေအိမ်၌ တည်းခိုနေစဉ် ကာလများအတွင်း ဘေးအန္တရာယ် မကြုံရအောင် ကာကွယ် စောင့်ရှောက်ရသည်။ မိမိနေထိုင်သည့် အိမ်ရိပ်နင်း၍ တည်းခိုလာသည့် ထိုဧည့်သည်အား မိမိ တစ်ယောက်တည်းမှ သာမက နိီးစပ်ရာနီးစပ်ရာ ဆွေမျိုးများမှပါ နွေးထွေးမှုများ ပြုကြရသည်။
ထူးခြားသည်မှာ တစ်စုံတစ်ယောက်၏ နေအိမ်၌ တည်းခိုနေသည့် ဧည့်သည်အား ထိုတည်းခိုနေသည့် အိမ်ရှင်၏ ဆွေမျိုးသားချင်းများမှ သော်လည်းကောင်း၊ ရင်းနှီးသည့် မိတ်ဆွေများမှ သော်လည်းကောင်း အိမ်စေ့အောင် ထမင်းများ ကျွေးခြင်းဖြင့် နွေးထွေး ခင်မင်မှုကို်ခင်မင်မှုကို ပြကြရသည်။ ဤသို့ နွေးထွေးမှုကို ဖေါ်ပြသည့် ထမင်း ကျွေးခြင်းကို ဧည့်သည်အနေဖြင့် တစ်အိမ် တက်ဆင်း၍ စားပေးရသည်။ ဧည့်သည်ဖြစ်သူမှ ဗိုက်တင်းနေ၍ သော်လည်းကောင်း၊ ထမင်းစားပြီးဖြစ်၍ သော်လည်းကောင်း စားသောက်ပေးခြင်း မပြုပါက ထမင်းကျွေးသည့် ထိုအိမ်ရှင်မှာ စိတ်မချမ်းမသာ ဖြစ်တတ်သည်။ ထို့ကြောင့် ဧည့်သည်အနေနှင့်လည်း ထိုသို့ နွေးထွေးစွာ ထမင်းကျွေးခြင်းကို အသိအမှတ် ပြုပေးသည့်အနေဖြင့် အနည်းငယ်စီ သော်လည်းကောင်း စားပေးရသည်။ ထိုအခါမှ မိမိ တည်းခိုသည့် အိမ်ရှင်နှင့် ရွာသူရွာသားများ စိတ်လက် ချမ်းသာမှု ရှိကြသည်။
ရန်သူပေါသည့် ကာလများဖြစ်သည့်အလျောက် အကယ်၍ တစ်စုံတစ်ယောက်သော သူသည် မိမိ၏ နေအိမ်၌ တည်းခိုနေစဉ် ရန်သူများ၏ ရန်ပြုခြင်းများ ရှိခဲ့လျင် အိမ်ရှင် အနေဖြင့် အသက်နှင့် ရင်းကာ ကာကွယ် စောင့်ရှောက်ပေး၏။ မိမိ နေအိမ်၌ တည်းခိုနေစဉ်တွင် ထိုရန်သူများ၏ တိုက်ခိုက်ခြင်းများ ကြုံတွေ့ရပါကလည်း မိမိ ိဧည့်သည်တော်အားဧည့်သည်တော်အား မိမိအသက်ရှိ နေသမျှ ကာလပတ်လုံး ဘေးမကြုံရလေအောင် ကာကွယ်ပေးရသည်။ မိမိ နေအိမ်သို့ ဧည့်သည်အဖြင့် သတ်သတ် မှတ်မှတ် ရောက်ရှိလာခြင်းမျိုး မဟုတ်ဘဲ ရန်သုူများဘေးကိုရန်သူများဘေးကို ရှောင်တိမ်းရင်း ဆေးတစ်ဖုံ၊ ရေတစ်ခွက် သောက်ရန် ခေတ္တဝင်ရောက် နားခိုခြင်းမျိုးပင် ဖြစ်စေကာမူ အိမ်ရှင်အနေဖြင့် ထိုဧည့်သည်၏ အသက်ဘေး လြုံခုံမှုရှိစေရန် ကာကွယ်ပေးရသည်။ မိမိ အိမ်ရိပ် နင်း၍ ရောက်လာသူအား မည်သည့် ဘေးရန်မျှ မကြုံရလေအောင် ကာကွယ်ခြင်းပင် ဖြစ်သည်။ အခြားအချိန်များ၌ မည်သည့် ဘေးရန်မျိုးပင် ရှိစေကာမူ မိမိ၏ အိမ်ရိပ်၌ ငြိမ်းချမ်းစွာ နေထိုင်စေလိုသည့် သဘောပင် ဖြစ်သည်။
ဤသို့ဖြင့် ချင်းတောင်ဒေသများသည် ရှေးအခါများ၌ ခေတ်မီ ဖွံ့ဖြိုးမှုများ၌ အခြေအနေအရ နောက်ကျခဲ့သော်လည်း လုူမှုလူမှု ကျင့်ဝတ်များ၌ကား အဆင့်အတန်း မြင့်မားလှသည်။ နှစ်သက် လေးစားဖွယ်ဖြစ်သည့် ဤ ယဉ်ကျေးမှုများသည် ယခုအခါများတွင် ရင်နာဖွယ် တစစ တိမ်ကောနေကြပြိီတိမ်ကောနေကြပြီ ဖြစ်သည်။ အဘက်ဘက်၌ ဖွံ့ဖြိုးမှုများ ရှိသကဲ့သို့် တဘက်၌ လူမှု အကျင့်စရိုက်များ ပျက်ပြားလာသည်မှာ အထူးသဖြင့် ဆုံးရှုံးမူ တစ်ရပ်ပင် ဖြစ်သည်။ နောင်အခါများ၌ ရင်းနှီးနွေးထွေးမှု ရှိလှသည့် ဓလေ့ ထုံးတမ်းများသည် အလွဲ သုံးစားမှုြုပခြင်း၊သုံးစားမှုပြုခြင်း၊ ယုံကြည်မှု လွဲမှားခြင်းများကြောင့် ပျက်ပြားခဲ့ရခြင်းပင် ဖြစ်သည်။ ထို့ကြောင့် ယနေ့ခေတ် လူငယ်များအနေဖြင့် မြတ်နိုးဖွယ် ကောင်းလှသည့် မိမိတို့၏ ယဉ်ကျေးမှုများ မပျောက်ပျက် ရလေအောင် ဆက်လက် ထိန်းသိမ်းရန် အလွန်ပင် လိုအပ်လှပေသည်။
== ရောင်းဝယ် ဖေါက်ကားခြင်း ==
* တစ်သောင်း - Rha စသည်ဖြင့် ခေါ်ဆို ရေတွက် ခဲ့ကြသည်။
ငွေကြေးများ သာမကဘဲ ဂဏန်းများ ရေတွက်ရာတွင် တစ်မှ တစ်ဆယ်အထိကို Tu mat, Pah nih, Pathum, Pali, Panga, Paruk, Parih, Pareet, Pako, Pahra ဟူ၍ ရေတွက် ရသည်။ ဆယ်ဂဏန်းများကို်မူဆယ်ဂဏန်းများကိုမူ Pahra, Athawng, Thumkip, Likip, Ngakip, Ruk kip, Rih kip, Reetkip, Kokip, pra (တစ်ရာ) ဟူ၍ ရေတွက်ရသည်။
== စိုက်ပိုျးစိုက်ပျိုး မွေးမြုခြင်း ==
တောင်ပေါ်နေ ချင်းတိုင်းရင်းသား တို့သည် တောင်ယာ လုပ်ငန်းဖြင့် အဓိက အသက် မွေးဝမ်းကျောင်း ပြုကြသည်။ ထိုသို့ အသက် မွေးဝမ်းကြောင်း ခဲ့ကြသည်နည်းတူ ဟာလ်တူး ကျေးရွာရှိ ရွာသူရွာသားများမှာလည်း တောင်ယာ လုပ်ငန်းကို အဓိကထား လုပ်ကိုင်ကြသည်။ အထက်၌ ဖေါ်ပြခဲ့ပြီးသည် နှင့်အညီ ဟာလ်တူးရွာ၏ မြေယာပိုင်ဆိုင်မှု ဧရိယာမှာ ကျယ်ဝန်းလှသည်။ တောင်ကြောအလိုက် တောင်ယာမြေ ဆယ်ခု ထက်မက ရှိသည်ဖြစ်ရာ တောင်ယာမြေများ ဆယ်နှစ်မှ တစ်ကြိမ်ကျ တောင်ယာ ခုတ်ရကြရသည်။ခုတ်ကြရသည်။ ရှေးကာလများ၌ တောင်ယာ လုပ်ငန်းကိုသာ အဓိက လုပ်ကိုင်ကြပြီး လယ်မြေများ၊ ခြံမြေများကို အသုံးပြုရ ကောင်းမှန်း မသိခဲ့ကြပေ။ နောက်ပိုင်းတွင် တောင်ယာမြေ စိုက်ပျိုးခြင်းများအပြင် ကီလောင်းချောင်းနှင့် အခြား ချောင်းရေများကို်ချောင်းရေများကို အသုံးပြုကာ လယ်မြေများ စိုက်ပိုျးလာကြသည်။စိုက်ပျိုးလာကြသည်။ ယခုအခါ တောင်ယာ စိုက်ခင်းများအပြင် လယ်မြေများ၊ ဥယျာဉ်ခြံမြေများနှင့် လှေကားထစ် စိုက်ခင်းများကိုလည်း လုပ်ကိုင် အသုံးပြုလာကြပြီ ဖြစ်သည်။
တောင်ယာ မြေများ၌ အဓိက စိုက်ပိုျးသီးနှံများအဖြင့်စိုက်ပျိုးသီးနှံများအဖြင့် စပါး၊ ပြောင်းဖူး၊ နှံစားပြောင်း၊ လုူး၊ ဆပ်များနှင့် အခြား စားသုံးသီးနှံများကို အမျိုးစုံလင်စွာ စိုက်ပိုျးကြသည်။စိုက်ပျိုးကြသည်။ လယ်မြေများတွင်ကား စပါကိုသာ စိုက်ပိုျး ကြရသည်။ ဥယျာဉ်ခြံ စိုက်ပိုျးရေးတွင် ပိန္နဲ၊ သရက်၊ ငှက်ပျော၊ ရှောက်သီး၊ သင်္ဘောသီး၊ ကြံ၊ ကော်ဖီပင်များနှင့် အခြား ဖွယ်ဖွယ်ရာရာများကို စိုက်ပိုျးစိုက်ပျိုး ကြသည်။ ထို့ပြင် ပဲမျိုးစုံနှင့် အခြား သီးနှံများကိုလည်း စို်က်ပျိုးစိုက်ပျိုး ကြသည်။
မွေးမြူရေးတွင်မူ နွားနောက်ကို အဓိကထား၍ မွေးမြူကြသည်။ နွားနောက်၊ ကျွဲ၊ နွားများအပြင် အိမ် မွေး တိရစြွာန်များ အနေဖြင့် ဝက်၊ ကြက်၊ ဘဲ၊ ခွေး များကို အဓိက မွေးမြု ူကြသည်။မွေးမြူကြသည်။ နွားနောက်များကို အထူးသဖြင့် တန်ဖိုးထားကြပြီး အလေးထား မွေးမြုကြသည်။ လူတစ်ဦး၏ ပစ္စည်း ဥစ္စာချမ်းသာမှုကို်ဥစ္စာချမ်းသာမှုကို ၄င်း၏ နွားနောက် ပိုင်ဆိုင်မှုအပေါ်၌ ပို၍ အသိအမှတ် ပြုကြသည်။ နွားနောက်များသည် မြန်မာပြည် တစ်ဝှမ်းလုံးတွင် ချင်းတောင်၌သာ တွေ့ရသဖြင့် ရှားပါးသည့်၊ ချင်းလူမျိုးတို့၏ အမှတ်လက္ခဏာ တစ်ခုပင် ဖြစ်သည်။ ယခင် ကာလများ၌ တောထဲ တောင်ထဲ၌ လွှတ်ထားကြပြီး နွားနောက်ကြောင်းသူ (တစ်ရွာလုံး လူထုမှ တာဝန်အဖြင့် ပေးရခြင်းဖြစ်ပြီး ၄င်းမှ တိရစ္ဆာန်များ၏ အခြေအနေများကို စောင့်ကြည့်ကြရသည်။ တန်ဖိုး အနေဖြင့် နွားနောက်များ မွေးလာသောအခါ နွားနောက်အဖြင့် သော်လည်းကောင်း၊ စပါးများအဖြင့် သော်လည်းကောင်း ပေးရသည်။) မှသာ လိုက်လံ၍ ထိန်းကျောင်းရသည်။ ယခုအခါတွင် နိုင်ငံတော်၏ ရှားပါး တိရစ္ဆာန်များ ထိန်းသိမ်းခြင်း အစီအစဉ်ဖြင့် စနစ်တကျ မွေးမြူခြင်းများ ပြုလုပ် လာကြပြီ ဖြစ်သည်။
ဟာလ်တူး ကျေးရွာ၏ စိုက်ပျိုး မွေးမြူရေး၌ ရွာဘေးနားတွင် စီးဆင်းသည့် ကီလောင်းချောင်းသည် အရေးပါလှသည်။ လယ်ယာ စိုက်ပျိုးရာတွင် လည်းကောင်း၊ ဟင်းလျာများအတွက် သော်လည်းကောင်း၊ ကျေးရွာ ဖွံ့ဖြိုးခြင်းများ ဆောင်ရွက်ရာတွင် လည်းကောင်း အထူးသဖြင့် အရေးပါလှသည်။ ချောင်း မြောင်း ရေများ ပေါ များလှသည့် ဟာလ်တူး ကျေးရွာသည် စားသုံး သီးနှံများ ပေါကြွယ် လှပေသည်။
= ရိုးရာ ပွဲလမ်းသဘင်များ =
ဒိုင် ချင်း လူမျိုးများ၏ ရိုးရာ ပွဲလမ်းသဘင်များသည် မများပြားလှသော်လည်း အထူး စိတ်ဝင်စားဖွယ် ကောင်းလှသည်။ ရိုုးရာရိုးရာ ပွဲလန်းများအနေဖြင့် နှစ်၏ အစောပိုင်းများတွင် ယဉ်ကျေးမှုများအရ အပြန်အလှန် ချစ်ခင်မှု ပြသည့်အနေဖြင့် ယောက္ခမများမှ - သား/သမက်များသို့ လည်းကောင်း၊ ဦးလေးများမှ - သား/တူ များ၊ တူများမှ ဥိိီးလေးများ၊ဦးလေးများ၊ သမက်များမှ- ယောက္ခမများ စသည်ဖြင့် အချင်းချင်း ထမင်း - ဟင်းများ ပို့ကြရသည်။ ၄င်းကို (Zinkuu nak) ဟု ခေါ်သည်။ ထိုသို့ ထမင်းဟင်းများ ပို့ကြရာတွင် တူ - သမက်များဘက်မှ ကြက်သားဟင်းများနှင့် ငှက်သားခြောက်၊ တောကြွက်သား ခြောက်များကိုသာ ပို့ရသည်။ ဝက်သားများ မပို့ရပေ။ ဝက်သားဟင်းများကိုမူ ဦးလေး - ယောက္ခမများ ဘက်မှသာ ပို့ကြရသည်။ ဤကာလသည် ပွဲလမ်းဟု မခေါ်ဆိုအပ်သော်လည်း အစဉ်အဆက် ထိန်းသိမ်းရသည့် ယဉ်ကျေးမှု တစ်ခုပင် ဖြစ်သည်။
ထင်ရှားသည့် ပွဲလမ်းများမှာ
== ခေါင်ယူထိပ်ပွဲ (Zuu Suk Poi) ==
ဒိုင် ရိုးရာ ပွဲလမ်းသဘင်များတွင် ရိုးရာ ခေါင်ထိပ်ပွဲသည် အထူးထင်ရှားသည့် ပွဲလမ်း တစ်ခုပင် ဖြစ်သည်။ ပွဲလမ်းများကို်ပွဲလမ်းများကို နှစ်စဉ် ကျင်းပကြရာတွင် တစ်နှစ်စာအတွက် တောင်ယာများ ခုတ်ထွန်ကြပြီးသည့် ဆောင်းရာသီ နှောင်းပိုင်း ကာလနှင့် နွေဦးပိုင်း ကာလများတွင် ကျင်းပလေ့ ရှိကြသည်။ ထိုကာလများသည် တောင်ယာ လုပ်ငန်း လုပ်ဆောင်ရန်၌ အလုပ်ပါးချိန် ဖြစ်၍ လည်းကောင်း၊ ရာသီဥတု သာယာသည့် ကာလများ ဖြစ်သောကြောင့် လည်းကောင်း ထိုကာလများတွင် ကျင်းပရခြင်း ဖြစ်သည်။
ခေါင်ရည်ထိပ်ပွဲ ကျင်းပရာတွင် ပြင်ဆင်မှုအနေဖြင့် ရွာတွင်းရှိ အကျယ်ဆုံး ကွင်းပြင်ကို်ကွင်းပြင်ကို ရွေးချယ်၍ သော်လည်းကောင်း၊ အဆင်ပြေလျင် ပွဲကျင်းပမည့်သူ၏ အိမ်ရှေ့ ကွင်းပြင်၌ သော်လည်းကောင်း ပြင်ဆင်ကြရသည်။ ထိုပြင်ဆင်မှု အပိုင်းတွင် အဆင်အလာအရ မိဘဘိုးဘွားများ၏ ပြင်ဆင်ခဲ့ပြီးကြသည်များကို အသုံးပြုကြသည်များလည်း ရှိသကဲ့သို့ ပွဲလုပ်သူ၏ စိတ်ကြိုက် ပြင်ဆင်ကြသည်များလည်း ရှိသည်။ ပြင်ဆင်ရသည်ဆိုရာ၌ ကွင်းပြင်များတွင် ပွဲလာ ဧည့်ပရိသတ်များနှင့်အတုူ ပျော်ရွှင်စွာ ကခုန် ဆင်နွဲနိုင်ရန်အတွက် ပြင်ဆင်ခြင်းကို ဆိုလိုသည်။
ခေါင်ရည် ထိပ်ပွဲများအတွက် လိုအပ်သည့် ပြင်ဆင်မှုများမှာ နွားနောက်များကို ချည်နိုင်ရန် Phawng ဟု ခေါ်သည့် နွားနောက် ချည်တိုင်များကို ပြင်ဆင် ပြုလုပ်ထားရသည်။ ထိုသို့ ပြုလုပ်ရာတွင် အင်္ဂလိပ်အက္ခရာ '''Y''' ပုံသဏ္ဍာန် သစ်သားတိုင်များကို ရှာဖြွေုပလုပ်၍ အိမ်ရှိ ကွင်းပြင်တွင် စိုက်ကာ ပြင်ဆင်ရသည်။ ၄င်း၌ နွားနောက်များကို လေး - ငါးကောင် မှစ၍ တဆယ့်ငါးကောင်၊ အကောင် နှစ်ဆယ် စသည်ဖြင့် ချည်နှောင်၍ ပွဲများကို ကျင်းပကြရသည်။ တောထဲ တောင်ထဲမှ ပန်းများ၊ ရွက်လှ အပင်များ၊ Shai Hlip ဟုခေါ်သည့် အပင်များနှင့် အခြား ဖွယ်ဖွယ်ရာရာများဖြင့် ပွဲကျင်းပရမည့် ထိုကွင်းကို အလှဆင် ပြင်ဆင် ကြရသည်။
| 