ကြယ်: တည်းဖြတ်မှု မူကွဲများ

ကြယ်သည် ၄င်း၏သက်တမ်းတလျှောက်တွင် သူ၏ဗဟိုထုတွင်းမှ သာမိုနျူကလီးယား ပေါင်းစပ်မှုများဖြင့် စွမ်းအင်ကို လွှတ်ထုတ်လေ့ရှိပြီး ထိုစွမ်းအင်များသည် ကြယ်၏ အတွင်းပိုင်းကို ကန့်လန့်ဖြတ်ြဖတ်သွားကြပြီးနောက်ကန့်လန့်ဖြတ်ဖြတ်သွားကြပြီးနောက် ပြင်ပအာကာသအတွင်းသို့ ပျံနှံ့ထွက်ခွာသွားကြသည်။ [[ဟိုက်ဒရိုဂျင်]]နှင့် [[ဟီလီယမ်]]တို့ထက်လေးသော [[ဒြပ်စင်]]များအားလုံးလိုလိုသည် ကြယ်များအတွင်းရှိ ထိုသို့ပေါင်းစပ်ခြင်း အဖြစ်အပျက်များမှထွက်ပေါ်လာကြခြင်းဖြစ်သည်။ အာကာသသိပ္ပံပညာရှင်များသည် ကြယ်တို့၏ ဒြပ်ထု၊ သက်တမ်း၊ ဓာတုဗေဒဓာတ်များပေါင်းစပ်ခြင်း အချိုးအစားနှင့် အခြား ဂုဏ်သတ္တိများတို့ကို ကြယ်တို့၏ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်များ၊ အလင်းရောင် ထွန်းလင်းတောက်ပမှုများနှင့် အာကာသအတွင်း ရွေ့လျားပုံတို့မှတဆင့် သိရှိနိုင်သည်။ ကြယ်တို့၏ စုစုပေါင်းဒြပ်ထုသည် ၄င်းတို့၏ ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ်တိုးတက်လာခြင်း နှင့် အဆုံးသတ်မှေးမှိန်ပျောက်ကွယ် သွားခြင်းတို့အတွက် အဓိက အဆုံးအဖြတ်ပေးသည့် အရာဖြစ်သည်။ ကြယ်၏ အခြားစရိုက်သဘာဝများကိုမူ ကြယ်၏အချင်း၊ လည်ပတ်ပုံ၊ ရွေ့လျားပုံ နှင့် အပူချိန်တို့အပါအဝင် ၄င်း၏ ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ် ပြောင်းလဲတိုးတက်လာခြင်း သမိုင်းကြောင်း မှ ဆုံးဖြတ်ပေးသည်။ ကြယ်များ၏ အပူချိန်နှင့် ၄င်း၏ အလင်းရောင်ထွန်းလင်းတောက်ပမှု တို့အား နှိုင်းယှဉ်ရေးဆွဲထားသော ပုံကို [[ဟတ်ဇပရင်း-ရပ်ဆဲလ်ပုံ]] (Hertzsprung-Russell diagram) သို့ H–R diagram ဟုခေါ်ဝေါ်ကြပြီး ထိုပုံမှတဆင့် ကြယ်၏ သက်တမ်းနှင့် ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ် ပြောင်းလဲမှု တို့ကို တိုင်းတာနိုင်သည်။

| accessdate = 2006-08-30 }}</ref> ကျန်ရှိသော ကြယ်၏အတွင်းပိုင်းများသည် ဖြာထွက်ရောင်ြခည် နည်းလမ်းနှင့်ဖြာထွက်ရောင်ခြည်နည်းလမ်းနှင့် အရည်အတွင်း [[မော်လီကျူး]]များ လှုပ်ခါခြင်း နည်းလမ်း နှစ်ခုတို့ ပေါင်းစပ်ခြင်းအားဖြင့် ဗဟိုထုမှ စွမ်းအင်ကို ပြင်ပသို့ လွှတ်ထုတ်ကြသည်။ ဗဟိုထုအတွင်းရှိ ဟိုက်ဒရိုဂျင်လောင်စာများ ကုန်ဆုံးသွားသောအခါတွင် နေ၏ဒြပ်ထုထက် ၁၀ ပုံ ၄ ပုံမျှရှိသောကြယ်များသည်<ref name="late stages">{{cite web

ရှေးအကျဆုံးဖြစ်ြပီးရှေးအကျဆုံးဖြစ်ပြီး နေ့စွဲရေးထိုးထားသော ကြယ်တို့၏ တည်ရှိရာကို ပြသောပုံကို ဘီစီ ၁၅၃၄ ခုနှစ် [[ရှေးဟောင်းအီဂျစ်|ရှေးခေတ်အီဂျစ်]] ကာလတွင် တွေ့ရသည်။ <ref>{{cite journal

| accessdate=2009-06-02 }}</ref> အစ္စလာမ် နက္ခတ္တဗေဒ ပညာရှင်တို့သည် ကြယ်များကို အာရပ်အမည်များ ပေးခဲ့ကြပြီး ထိုအမည်များကို ယနေ့တိုင် အသုံးပြုဆဲ ဖြစ်သည်။ သူတို့သည် ကြယ်တို့၏ တည်နေရာကို တွက်ချက်ပေးနိုင်သည့် အာကာသ လေ့လာရေးနှင့် သက်ဆိုင်သော ကိရိယာ အမြောက်အများကို တီထွင်ခဲ့ကြသည်။ ၁၁ ရာစုတွင် အဘူ ရေဟန် အယ်လ်ဘာရူနီက (Abū Rayhān al-Bīrūnī) နဂါးငွေ့တန်း [[ဂယ်လက်ဆီ]]အား [[နက်ဗျူလာ]]တို့၏ ဂုဏ်သတ္တိ ရှိပြီး မြောက်များလှသော အစိတ်အပိုင်းများ ပေါင်းစပ်ထားသည့် အရာအဖြစ် ပုံဖော်ခဲ့ပြီး ၁၀၁၉ ခုနှစ် လကြတ်သည့်အချိန်တွင် ကြယ်ပေါင်းများစွာတို့၏ လတ္တီကျုကို တွက်ချက်ဖော်ြပခဲ့သည်။တွက်ချက်ဖော်ပြခဲ့သည်။ <ref>{{cite web

ကောင်းကင်သည် ပြောင်းလဲနိုင်ခြင်းမရှိဟု အမြင်အားဖြင့် ထင်ရသော်လည်း ကြယ်အသစ်တို့ ပေါ်ထွက် လာနိုင်ကြောင်းကို တရုတ်လူမျိုး နက္ခတ္တဗေဒ ပညာရှင်တို့ သတိပြုမိ ခဲ့ကြသည်။ တိုင်ချို ဘရာဟေ (Tycho Brahe) တို့ ကဲ့သို့သော အစောပိုင်း နက္ခတ္တဗေဒ ပညာရှင်တို့သည် ညဖက်ကောင်းကင်ြပင်တွင်ညဖက်ကောင်းကင်ပြင်တွင် နောက်အခါတွင် နိုဗေး ဟု ခေါ်ဆို သုံးစွဲကြသည့် ကြယ်အသစ်များကို ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့ကြပြီး ကောင်းကင်ဆိုသည်မှာ မပြောင်းမလဲနိုင်သည့် အရာမဟုတ်ကြောင်း ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့ကြသည်။ ၁၅၈၄ ခုနှစ်တွင် ဂျော်ဒါးနိုး ဘရူနိုက ကြယ်များသည် နေ့နှင့်နေနှင့် သဏ္ဌန်တူသော အရာများဖြစ်ကြပြီး ၄င်းတို့တွင် အခြားဂြိုဟ်များလည်း ရှိနိုင်ကြောင်း၊ ၄င်းတို့၏ ပတ်လမ်းကြောင်းတွင် ကမ္ဘာနှင့် တူသော ဂြိုဟ်များပင် ရှိနိုင်ကြောင်း ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့သည်။ ထိုအယူအဆကို ရှေးခေတ် ဂရိတွေးခေါ်ရှင်များ ဖြစ်ကြသော ဒီမိုကရိတပ် နှင့် အက်ပီကျူးရပ်စ် တို့ကလည်း ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့ဖူးသည်။ နောက်ရာစုနှစ် တစ်ခုသို့ ကူးပြောင်းသော အချိန်တွင် ကြယ်များသည် ဝေးလံသော ဒေသမှ နေများဖြစ်သည်ဆိုသော အယူအဆသည် နက္ခတ္တဗေဒ ပညာရှင်အများစုတို့ သဘောတူလက်ခံသော အယူအဆ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ကျမ်းစာဆရာ ရစ်ချက် ဘန်တလေ က ထိုကြယ်များသည် အဘယ့်ကြောင့် နေအဖွဲ့အစည်းသို့ ပေါင်းစပ်ဆွဲငင်အား သက်ရောက်မှု မရှိရသနည်း ဆိုသောမေးခွန်းကို စတင်တင်ပြခဲ့ပြီး ကြယ်များသည် အရပ်မျက်နှာ အသီးသီး၌ ညီမျှစွာ ဖြန့်ကြက်တည်ရှိနေခြင်းကြောင့် ဖြစ်သည်ဟု အိုင်ဆက်နယူတန်က ပြန်လည် ဆွေးနွေးတင်ပြခဲ့သည်။

ဝီလီယမ် ဟာရှယ် (William Herschel) သည် ကောင်းကင်ယံတွင် ကြယ်တို့ပျံ့နှံ့တည်ရှိပုံကို ဆုံးဖြတ်ရန် ကြိုးစားသော ပထမဆုံး နက္ခတ္တဗေဒ ပညာရှင်ြဖစ်သည်။ပညာရှင်ဖြစ်သည်။ ၁၇၈၀ နှစ်များအတွင်းတွင် သူသည် ဦးတည်ရာအရပ် ၆၀၀ ခန့်တွင် တိုင်းတာမှုများကို ဆက်တိုက် ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး ထိုအရပ်များတွင် တွေ့ရှိရသော ကြယ်တို့ကို ရေတွက်ခဲ့သည်။ ထိုသို့ တိုင်းတာမှု ပြုလုပ်ပြီးနောက် ကြယ်တို့၏ အရေအတွက်သည် နဂါးငွေ့တန်း ဂလက်ဆီ၏ ဗဟိုထုရှိရာသို့ ဦးတည်၍ ကောင်းကင်၏ အရပ်မျက်နှာ တစ်ဖက်တည်းသို့ တဖြည်ဖြည်းချင်း တိုးပွားသွားကြောင်း ကောက်ချက်ချ ခဲ့သည်။ သူ၏ သားဖြစ်သူ ဂျွန်ဟာရှယ် (John Herschel) ကလည်း အလားတူ စမ်းသပ်ချက်ကို တောင်ကမ္ဘာခြမ်းတွင် ထပ်မံပြုလုပ်ခဲ့ပြီး တူညီသောအရပ်မျက်နှာသို့ပင် ကြယ်အရေအတွက် တိုးပွားသွားကြောင်း တွေ့ရှိခဲ့သည်။ ဝီလီယမ် ဟာရှယ်၏ အခြားသော ပြောင်မြောက်သည့် တွေ့ရှိချက်မှာ အချို့ကြယ်များသည် အခြားကြယ်တို့နှင့် မျဉ်းတစ်ဖြောင့်တည်း ကျရုံသာမက အဖော်အဖြစ် တည်ရှိပြီး ဒွိကြယ်စနစ်ကို ဖြစ်ပေါ်စေကြောင်း ရှာဖွေတွေ့ရှိချက် ဖြစ်သည်။

ကြယ်တို့၏ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်နှင့် ပတ်သက်သော သိပ္ပံပညာကို အစပြုခဲ့သူမှာ ဂျိုးဆက်ဗွန် ဖရောင်ဟိုဖာ (Joseph von Fraunhofer) နှင့် အန်ဂျလို ဆက်ချီ (Angelo Secchi) တို့ ဖြစ်သည်။ စီးရီးယပ်ကြယ်၏ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ကို နေ၏ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ဖြင့် နှိုင်းယှဉ်ခြင်း အစရှိသည့် စမ်းသပ်ချက်တို့မှ သူတို့၏ အားမတူညီမှု နှင့် ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ကို စုပ်ယူသော လမ်းကြောင်းအရေအတွက် ခြားနားမှု တို့ကို တွေ့ရှိခဲ့သည်။ ဖြာထွက်ရောင်ခြည်ကို စုပ်ယူသော လမ်းကြောင်း ဆိုသည်မှာ လေထုမှ အချို့သော လှိုင်းလျားတို့ကို စုပ်ယူမှုကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာသည့် ကြယ်တို့၏ ဖြာထွက်ရောင်ခြည် လမ်းကြောင်းများအတွင်းရှိ အလင်းရောင်မဲ့သော လှိုင်းများကို ဆိုလိုခြင်းဖြစ်သည်။ ၁၈၆၅ ခုနှစ်တွင် ဆက်ချီသည် ဖြာထွက်ရောင်ြခည်လမ်းကြောင်းများ၏ဖြာထွက်ရောင်ခြည်လမ်းကြောင်းများ၏ အမျိုးအစားပေါ် မူတည်၍ ကြယ်တို့ကို အမျိုးအစားခွဲခြားခဲ့သည်။ သို့သော် ခေတ်သစ် ကြယ်တို့၏ အမျိုးအစား ခွဲခြားခြင်းကိုမူ အန်နီ ဂျေ ကန်နွန် (Annie J. Cannon) က ၁၉၀၀ ပြည့်နှစ်များအတွင်း စတင် ဖော်ထုတ်ခဲ့သည်။

နှစ်လုံးတွဲကြယ်တို့ကို လေ့လာခြင်းသည် ၁၉ရာစုအတွင်း အရေးပါသော အရာတစ်ခု ဖြစ်လာသည်။ ၁၈၃၄ ခုနှစ်တွင် ဖရိုင်းဒရစ် ဘက်ဆယ် (Friedrich Bessel) သည် ဆီးရီးယပ်ကြယ်၏ ပုံမှန်ရွေ့လျားမှုအတွင်းတွင် အပြောင်းအလဲကို လေ့လာတွေ့ရှိခဲ့ပြီး မမြင်နိုင်သော အဖော်ကြယ် တစ်ခု ရှိကြောင်း ယူဆနိုင်ခဲ့သည်။ အက်ဒဝပ် ပစ်ကားရင်း (Edward Pickering) သည် မီဇာ (Mizar) ကြယ်၏ အချိန်မှန် ခွဲဖြာထွက်သော ဖြာထွက်ရောင်ခြည် လမ်းကြောင်းများကို ရက်ပေါင်း ၁၀၄ ရက်ကြာမျှ လေ့လာရာမှ ပထမဆုံးသောကြယ်စုံတွဲကို ၁၈၉၉ ခုနှစ်တွင် ဖြာထွက်ရောင်ခြည် နည်းလမ်းကို အသုံးပြု၍ ပထမဆုံး ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့သည်။ ဒွိကြယ်စနစ်တို့၏ အသေးစိတ်လေ့လာခြင်း အကြောင်းများကို ဝီလီယံ စထရု (William Struve) နှင့် အက်စ် ဒဗလျူ ဘန်ဟမ် (S. W. Burnham) အစရှိသော နက္ခတ္တဗေဒပညာရှင်တို့က စုဆောင်းခဲ့ပြီး ပတ်လမ်းကြောင်း အတွင်း ရှိနေသော အရာဝတ္ထုများ အပေါ် မူတည်၍ ကြယ်တို့၏ ဒြပ်ထုကို အဆုံးအဖြတ် ပေးနိုင်စေခဲ့သည်။ ၁၈၂၇ ခုနှစ်တွင် ဖဲလစ် ဆေဗာရီ (Felix Savary) က တယ်လီစကုပ် လေ့လာရေးနည်းလမ်းကို အသုံးပြု၍ ဒွိကြယ်တို့၏ ပတ်လမ်းကြောင်းကို တိုင်းတာခြင်း ပြသနာကိုပြဿနာကို ပထမဆုံးအကြိမ် အဖြစ် ဖြေရှင်းနိုင်ခဲ့သည်။

၂၀ ရာစုနှစ်အတွင်းတွင် ကြယ်များကို သိပ္ပံနည်းကျ လေ့လာခြင်းတွင် လျှင်ြမန်စွာလျှင်မြန်စွာ ဖြစ်ပေါ်တိုးတက်လာခဲ့သည်။ ဓာတ်ပုံများသည် အာကာသ လေ့လာရာတွင် တန်ဖိုးရှိသော ကိရိယာများ ဖြစ်လာသည်။ ကားလ် ရှဝါ့ဇ်ချိုင်းက ကြယ်တို့၏ အရောင် နှင့် ထိုအကြောင်းကြောင့်ဖြစ်သော အပူချိန်တို့ကို မျက်စိဖြင့် မြင်ရသော အတိုင်းအတာကို ဓာတ်ပုံတွင် မြင်ရသော အတိုင်းအတာ ပေါ်မူတည်၍ ဆုံးဖြတ်နိုင်ကြောင်း ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့သည်။ photoelectric photometer ကိုတီထွင်နိုင်ခဲ့ခြင်းကြောင့် လှိုင်းအလျား အမျိုးမျိုးတို့၏ အပိုင်းအခြား အမျိုးမျိုးတို့တွင် အလွန်တိကျသော တိုင်းတာမှုကို ပြုနိုင်ခဲ့သည်။ ၁၉၂၁ ခုနှစ်တွင် အဲလ်ဘတ် အေ မိုက်ကယ်ဆန်သည် ဟွတ်ကာ တယ်လီစကုပ် ပေါ်တွင် အင်တာဖယ်ရိုမီတာ (interferometer) ကို အသုံးပြု၍ ပထမဆုံးအနေဖြင့် ကြယ်၏ အချင်းကို တိုင်းတာနိုင်ခဲ့သည်။

ကြယ်တို့၏ ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ အခြေခံနှင့် ပတ်သက်သည့် အရေးပါသော အယူအဆများသည် နှစ်ဆယ်ရာစု အစပိုင်း ပထမဆုံး ဆယ်စုနှစ်တွင် စတင်ပေါ်ပေါက်လာခဲ့သည်။ ၁၉၁၃ ခုနှစ်တွင် ဟတ်ဇ်စပရန်း-ရပ်ဆဲလ် ပုံဆွဲနည်း (Hertzsprung-Russell diagram) ကို တီထွင်ဖော်ထုတ်ခဲ့ပြီးနောက် အာကာသရူပဗေဒနှင့် သက်ဆိုင်သော ကြယ်တို့၏ လေ့လာမှုမှာ ပိုမို တိုးတက်လာခဲ့သည်။ ကြယ်တို့၏ အတွင်းပိုင်းနှင့် ဆင့်ကဲဖြစ်ပေါ်လာပုံတို့ကို ရှင်းလင်းပြနိုင်သည့် အောင်မြင်သော သရုပ်ပြပုံစံများကိုလည်း တီထွင်ဖော်ထုတ် နိုင်ခဲ့သည်။ ကွမ်တမ် ရူပဗေဒ တိုးတက်လာမှုကြောင့် ကြယ်တို့၏ ဖြာထွက်ရောင်ြခည်ဖြာထွက်ရောင်ခြည် အလင်းတန်းများ အကြောင်းကို အောင်မြင်စွာ ရှင်းလင်း ပြသနိုင်ခဲ့သည်။ ထိုအကြောင်းကြောင့် ကြယ်တို့၏ ပတ်ဝန်းကျင်ရှိ ဓာတ်များ ပါဝင်ဖွဲ့စည်းပုံကို အဆုံးအဖြတ် ပေးနိုင်ခဲ့သည်။

စူပါနိုဗေးကြယ်များမှ လွဲ၍ အခြားသော ကြယ်တစ်လုံးချင်းစီကို ကျွနု်ပ်တို့ကျွန်ုပ်တို့ နေထိုင်ရာ ဇာတိ ဂယ်လက်ဆီ အစုအဝေးများထဲတွင် အဓိကအားဖြင့် လေ့လာကြသည်။ အထူးသဖြင့် နဂါးငွေ့တန်း ဂယ်လက်ဆီ၏ မြင်သာထင်ရှားသော အပိုင်းအတွင်း တွင် ဖြစ်သည်။ ကျွနု်ပ်တို့ကျွန်ုပ်တို့ ဂယ်လက်ဆီ၏ အသေးစိတ် ကြယ် ကတ်တလောက် ကိုကြည့်လျှင် ထိုအချက်မှာ သိသာထင်ရှားသည်။ သို့သော် အချို့ ကြယ်များကိုမူ ကမ္ဘာမှ အလင်းနှစ် သန်း ၁၀၀ မျှဝေးသော ဗာဂို ကြယ်အစုအဝေး၏ M100 ဂယ်လက်ဆီအထိပင် လေ့လာ တွေ့ရှိကြသည်။ ဇာတိ မဟာကြယ်အစုအဝေးကြီး အတွင်းတွင် ကြယ်အစုအဝေးများကို မြင်တွေ့နိုင်သည်။ လက်ရှိ တယ်လီစကုပ်များ အနေနှင့် ယေဘူယျအားဖြင့် ဇာတိ ကြယ်အစုအဝေးအတွင်းရှိ မှေးမှိန်နေသော ကြယ်တစ်လုံးချင်းစီကိုပင် လေ့လာနိုင်သည်။ အဝေးဆုံးလေ့လာတွေ့ရှိနိုင်သော ကြယ်မှာ အလင်းနှစ် သန်းပေါင်း ၁၀၀ မျှ အကွာအဝေးတွင် ရှိသည်။ (ဥပမာ Cepheids ကြယ်) သို့သော် ဇာတိ မဟာ ကြယ်အစုအဝေးကြီး၏ အပြင်ဖက်တွင်မူ ကြယ်တစ်လုံးချင်း သို့မဟုတ် ကြယ်အစုအဝေးများကို လေ့လာနိုင်စွမ်း မရှိပေ။ တစ်ခုတည်းသော ခြွင်းချက်မှာ ကြယ်အလုံးရေ သိန်းပေါင်းများစွာ ပါဝင်ပြီး အလင်းနှစ်သန်းပေါင်း တစ်ထောင် အကွာအဝေးတွင် ရှိသော ကြီးမားသော ကြယ်အစုအဝေးကြီး၏ မှေးမှိန်သော ရုပ်ပုံတစ်ခုသာ ဖြစ်ပြီး ယခင်က လေ့လာတွေ့ရှိဖူးသော အဝေးဆုံးကြယ်ထက် ဆယ်ဆမျှ ဝေးကွာသော အကွာအဝေးတွင် တည်ရှိသည်။