ဒစ်ဂျစ်တယ် စာကြည့်တိုက်: တည်းဖြတ်မှု မူကွဲများ

ဒစ်ဂျစ်တယ်စာကြည့်တိုက်မှာ အရွယ်အစားနှင့် ပါဝင်သည့်အရာများ အမျိုးစုံရှိနိုင်သည်။ ၎င်းစာကြည့်တိုက်ကို တစ်ဦးချင်းဖြစ်စေ၊ အဖွဲ့အစည်းများမှဖြစ်စေ စောင့်ကြပ်လုပ်ဆောင်ပေးသည်။.<ref>{{Cite book|last=Witten|first=Ian H.|date=2009|title=How to Build a Digital Library|edition=2nd|publisher=Morgan Kaufman|isbn=9780080890395|accessdate=19 March 2018}}</ref> ဒစ်ဂျစ်တယ်ဖြင့်ပြုလုပ်ထားသည့်အရာများကို မိမိတစ်ဦးတည်းအသုံးပြုနိုင်သလိုကွန်ယက်ချိတ်ဆက်ပြီး ကွန်ပျူတာများကြားတွင်လည်းအသုံးပြုနိုင်သည်။ ထိုသို့ အချက်အလက်များရယူသည့်စနစ်မှာ အချင်းချင်းတွဲဖက်လုပ်ဆောင်နိုင်စွမ်း နှင့် ခံနိုင်စွမ်းရည်တို့ပေါ်တွင် မူတည်သည်။<ref>{{Cite journal|last=Lanagan|first=James|date=September 2012|title=Video digital libraries: contributive and decentralized|journal=[[International Journal on Digital Libraries]]|volume=12|issue=4|pages=159-178|doi=10.1007/s00799-012-0078-z}}</ref>.

အစောပိုင်းစာကြည့်တိုက်များမှာ သေသေချာချာလုပ်ဆောင်ထားခြင်းမရှိသော်လည်း ထိုအယူအဆပေါ်မူတည်ပြီး ပိုမိုကောင်းမွန်အောင် လုပ်ဆောင်ခဲ့သည်။.<ref>{{Cite journal|last=Lynch|first=Clifford|date=2005|url=http://www.dlib.org/dlib/july05/lynch/07lynch.html|title=Where Do We Go From Here? The Next Decade for Digital Libraries|language=English|journal=D-Lib Magazine|volume=11|issue=7/8|issn=1082-9873|accessdate=30 April 2018|quote=This is a field with an incredibly rich, and, as yet, poorly chronicled pre-history and early history. There is a stream of work and ideas that reaches back to at least the turn of the 20th century, and includes such thinkers as H.G. Wells and Paul Otlet; later contributors to the pre-history of visions of new, technologically-enabled means of knowledge organization, access and distribution also include Vannevar Bush and J.C.R. Licklider.}}</ref> 

အစောပိုင်းတွင် Paul Otlet and Henri La Fontaine တို့ပါဝင်ပြီး ၁၈၉၅ ခုနှစ်မှစတင်၍ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ အသိပညာများကို စနစ်တကျစုဆောင်း၍ စီမံထိန်းသိမ်းထားမည်ဆိုပါက ကမ္ဘာ့ငြိမ်းချမ်းမှုကို ယူဆောင်နိုင်မည်ဟုမျှော်လင့်ခဲ့ကြသည်။.<ref>{{Cite book|last=Stocker|first=Gerfried|date=1 January 2014|chapter=Beyond Archives (or the Internet 100 years before the Internet)|url=https://books.google.com/books?id=b3aCCwAAQBAJ|title=Possible Futures: art, museums and digital archives|language=English|isbn=9788575963548|accessdate=30 April 2018|quote=Actually it was 1895 when Paul Otlet together with Henry La Fontaine, who was later awareded the Nobel Peace Prize, started a project - ''Mundaneum'' - that was initiated and driven by their idea that, if they would be able to collect all human knowledge and make it accessible to everybody worldwide, then this would bring about peace on Earth.}}</ref> နည်းပညာအသစ်များကိုအသုံးပြု၍ ထိုအကြံညဏ်ကို အဆင့်မြှင့်ပေးခဲ့သူများမှာ Vannevar Bush နှင့် J.C.R. Licklider တို့ဖြစ်သည်။ Bush သည် သုတေသီဖြစ်ပြီး ဟီရိုရှီးမားတွင် ချခဲ့သော ဗုန်းပြုလုပ်ရာတွင် ကူညီပေးခဲ့သည်။ထိုပျက်စီးမှုများကို တွေ့မြင်ပြီးနောက် နည်းပညာဖြင့် ဖျက်ဆီးမှုကိုလုပ်မည့်အစား အသိအမြင်ကိုဖြစ်ပေါ်စေသည့် စက်တစ်ခုကို တီထွင်ချင်စိတ်ပေါ်လာသည်။ခုံပေါ်တွင် စကရင် ၂ခု ပါဝင်ပြီး ဖွင့်နိုင်ပိတ်နိုင်သည့် ခလုတ်များ၊ စာရိုက်ရသည့်ကီးဘုတ်တစ်ခုပါဝင်သည်။  <ref>{{Cite journal|last=Bush|first=Vannevar|date=July 1945|url=http://web.mit.edu/STS.035/www/PDFs/think.pdf|title=As We May Think|journal=[[The Atlantic Monthly]]|pages=101-108|accessdate=30 April 2018}}</ref>. ထိုစက်ကို Memex ဟုအမည်ပေးခဲ့သည်။ ထိုနည်းလမ်းဖြင့် သိမ်းဆည်းထားသည့် စာအုပ်နှင့် ဖိုင်များကို လျှင်မြန်စွာ ရယူအသုံးပြုနိုင်သည်။ ၁၉၅၆ ခုနှစ်တွင် Ford Foundation မှ Licklider ကို နည်းပညာအသုံးပြု၍ စာကြည့်တိုက်များ တိုးတက်ဖွံ့ဖြိုးရေး ပြုလုပ်ရန်လေ့လာစမ်းသပ်မှု ပြုလုပ်ရန် ထောက်ပံ့ကူညီခဲ့သည်။ ဆယ်စုနှစ်ခန့်ကြာသော်အခါ သူ၏ "Libraries of the Future" စာအုပ်တွင် သူ့မျှော်မှန်းချက်ကို ထည့်သွင်းရေးသားခဲ့သည်။.

ကွန်ပျူတာများနှင့် ကွန်ယက်ချိတ်ဆက်အသုံးပြုနိုင်သည့် စနစ်ကို တီထွင်လိုသည်။ သို့မှသာ လူတို့လိုအပ်ချက်နှင့် အကြံပေးချက်များကို စက်မှ အလိုအလျေျာက်အကြံညဏ်ပေးနိုင်ရန်ဖြစ်သည်။ ထိုစနစ်တွင် ၃ ပိုင်းပါဝင်သည်။ အသိညဏ်အစိတ်အပိုင်း၊ မေးခွန်း၊ အဖြေတို့ဖြစ်သည်။ ကြိုတင်သိမြင်တတ်သည့်စနစ် ဟုခေါ်ခဲ့သည်။.

ဥပမာအားဖြင့် ဒစ်ဂျစ်တယ်စာကြည့်တိုက်၏အစတွင် ပညာရပ်ဆိုင်ရာအချက်အလက်များစင်တာ (Education Resources Information Center- ERIC) ပါသည်။ ၎င်းကို ၁၉၆၄ ခုနှစ်တွင် စတင်ပြုလုပ်ခဲ့ပြီး ပညာဆိုင်ရာကိုးကားထားချက်များ၊ နိဒါန်းအကျဉ်းချုပ်များကို သိမ်းဆည်းထားသည့် ဒေတာဘေ့စ်ဖြစ်သည်။ ၁၉၆၉ ခုနှစ်တွင် DIALOG မှတဆင့် အင်တာနက်သို့လွှတ်တင်ခဲ့သည်။.<ref>{{Cite book|last=Bourne|first=Charles P.|date=2003|url=https://books.google.com/books?id=LTTvmUU8rskC&pg=PA170|title=A History of Online Information Services, 1963–1976|language=English|publisher=MIT Press|pages=169-170|isbn=9780262261753|accessdate=30 April 2018|quote=1696 Milestone - DIALOG, with the ERIC database, provided the first instance of extensive availability of abstracts online for search output.}}</ref>

၁၉၉၄ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန် ဖက်ဒရယ်အစိုးရမှ တက္ကသိုလ် ၆ခုတွင် ဒေါ်လာ ၂၄.၄ သန်း ကူညီထောက်ပံ့ပေးခဲ့သဖြင့် ဒီဂျစ်တယ်စာကြည့်တိုက်များ ရေပန်းစားလာသည်။<ref>{{Cite book|last=Besser|first=Howard|date=2004|chapter=The Past, Present, and Future of Digital Libraries|url=http://www.digitalhumanities.org/companion/view?docId=blackwell/9781405103213/9781405103213.xml&chunk.id=ss1-5-6|title=A Companion to Digital Humanities|language=English|publisher=Blackwell Publishing Ltd|pages=557-575|doi=10.1002/9780470999875.ch36|isbn=9781405103213|accessdate=30 April 2018}}</ref>. ထိုတက္ကသိုလ်များတွင် ကာနင်းမီလန်တက္ကသိုလ်၊ ကလဖိုးနီးယား-ဘာကလေတက္ကသိုလ်၊ မီရှီဂန်တက္ကသိုလ်၊ အလနွိုင်းတက္ကသိုလ်၊ ကလဖိုးနီးယား-စန်တာဘာဘရာတက္ကသိုလ်နှင့် စတန်းဖို့ဒ်တက္ကသိုလ်တို့ဖြစ်သည်။.

ဒစ်ဂျစ်တယ်စာကြည့်တိုက်ဖြစ်ရန် အစောပိုင်းဖန်တီးမှုများတွင် DELOS Digital Library Reference Model နှင့် 5S Framework တို့ပါဝင်သည်။<ref>{{Cite journal|last=Gonçalves|first=Marcos André|date=2004|title=Streams, structures, spaces, scenarios, societies (5s): A formal model for digital libraries|journal=ACM Transactions on Information Systems (TOIS)|volume=22|issue=2|pages=270-312|doi=10.1145/984321.984325|accessdate=1 May 2018}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Isah|first=Abdulmumin|date=2013|title=Digital Libraries: Analysis of Delos Reference Model and 5S Theory|journal=Journal of Information Science Theory and Practice|volume=1|issue=4|pages=38-47|doi=10.1633/JISTaP.2013.1.4.3|accessdate=1 May 2018}}</ref>.

ဒစ်ဂျစ်တယ်စာကြည့်တိုက်ခေတ်ဦးတွင် ဒစ်ဂျစ်တယ်၊ virtual နှင့် electronic ဆိုသည့်စာလုံးများ၏ တူညီမှုနှင့် မတူညီမှုများကို ဆွေးနွေးခဲ့ကြသည်။.<ref>{{Cite web|url=http://www2.hawaii.edu/~chantiny/DigiLib.html|title=digital libraries, electronic libraries and virtual libraries|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160307071432/http://www2.hawaii.edu/~chantiny/DigiLib.html|archivedate=2016-03-07|accessdate=2016-01-18}}</ref>

သိသာထင်ရှားသော ကွဲပြားချက်များတွင် ဒစ်ဂျစ်တယ်ပုံစံသို့ မည်သို့ ဖန်တီးထားသလဲဆိုသည့်ပေါ်မူတည်သည်။ မူလတည်းက ဒစ်ဂျစ်တယ်ပုံစံဖြစ်ပြီးသားနှင့် မူလကစာရွက်ကို ဒစ်ဂျစ်တယ်ပုံစံပြောင်းလဲခြင်းတို့ကွာခြားပုံမျိုးဖြစ်သည်။. အီလက်ထရောနစ်ပစ္စည်းတိုင်းသည် ဒစ်ဂျစ်တယ်ပုံစံရှိကြသည်မဟုတ်ကြောင်း သိထားသင့်သည်။ အချို့ စာကြည့်တိုက်များတွင် ကိုင်တွယ်ဖတ်ရှုရသည့်စာအုပ်များရှိသလို အီလက်ထရောနစ်စာအုပ်များလည်းရှိသည်။ ဥပမာ- အမေရိကန်မန်မရီသည် Library of Congress ထဲတွင်ရှိသည့် ဒစ်ဂျစ်တယ်စာကြည့်တိုက်ဖြစ်သည်။

အချို့ အရေးပါသောဒစ်ဂျစ်တယ်စာကြည့်တိုက်များသည် ရေရှည်ထိန်းသိမ်းသည့်အရာများအဖြစ် (ဥပမာ - axXir, Internet Archive) တည်ရှိကြသည်။ အမေရိကဒစ်ဂျစ်တယ်ပြည်သူ့စာကြည့်တိုက်များသည် အင်တာနက်မှတဆင့် အဖွဲ့အစည်းပေါင်းများစွာ၏ ဒစ်ဂျစ်တယ်သတင်းအချက်အလက်များကို ရယူနိုင်သည်။ .<ref>Yi, Esther, [https://www.theatlantic.com/entertainment/archive/2012/07/inside-the-quest-to-put-the-worlds-libraries-online/259967/ Inside the Quest to Put the World's Libraries Online] ErrorThe inAtlantic, webarchiveJuly template: Check26, <code style="color:inherit; border:inherit; padding:inherit;">&#x7C;url=2012.</coderef> value. Empty.

တက္ကသိုလ်စာကြည့်တိုက်အများစုသည် တက္ကသိုလ်အဖွဲ့အစည်းရှိ စာအုပ်များ၊ စာတမ်းများ၊ သုတေသနစာတမ်းများနှင့် အခြားအချက်အလက်များကို ဒစ်ဂျစ်တယ်ပုံစံပြုလုပ်ထားပြီး ထားရှိသလို၊ မူလထဲက ဒစ်ဂျစ်တယ်ပုံစံဖြင့်ပြုလုပ်ထားသောအချက်အလက်များကို ထားရှိသည်။ထိုစုဆောင်းထိန်းသိမ်းမှုများကို အများပြည်သူများ လွတ်လပ်စွာရယူနိုင်ရန် အနည်းငယ်သောထိန်းချုပ်မှုများထားရှိပြီး ရယူခွင့်ပေးသည်။ အချို့ ငွေကြေးရယူသော သုတေသနဂျာနယ်များတွင်မူ ဖတ်ရှုနိုင်ခွင့်ကို အနည်းငယ်သာပေးထားသည်။ရေပန်းစားသည့် open source များတွင် ။DSpace, EPrints, Digital Commons, and Fedora Commons-based systems Islandora and Samvera တို့ပါသည်.<ref>{{Cite web|url=https://open.library.ubc.ca/cIRcle/collections/42591/items/1.0075768|title=Institutional repository software comparison: DSpace, EPrints, Digital Commons, Islandora and Hydra|last=Castagné|first=Michel|accessdate=2016-04-25}}</ref>