ဝီကီပီးဒီးယား

ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲ: တည်းဖြတ်မှု မူကွဲများ

ရာဇဝင်ကို အပြန်အလှန်အားဖြင့် ဝင်ကြည့်ရန်
← တည်းဖြတ်မူ အဟောင်းပိုသစ်သော တည်းဖြတ်မှု
Content deleted Content added
မြင်ကွင်းဝီကီစာသား
အရေးမကြီး ဘော့ - စာသားများကို အလိုအလျောက် အစားထိုးခြင်း (-ကြေငြာ +ကြေညာ, -အနာဂါတ် +အနာဂတ်)
စာကြောင်း ၁ -
'''ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲ''' ({{lang-en|Biodiversity}}) ဆိုသည်မှာ [[သက်ရှိ|ကမ္ဘာပေါ်ရှိ သက်ရှိ]]၏ ဇီဝဆိုင်ရာ မျိုးကွဲနှင့် ရရှိနိုင်မှုဖြစ်သည်။<ref name="UN">{{cite web |url=http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/BIODIVERSITY_FACTSHEET.pdf |title=What is biodiversity? |publisher=[[ကုလသမဂ္ဂ ပတ်ဝန်းကျင်အစီအစဉ်]], World Conservation Monitoring Centre |accessdate=11 October 2021 |archivedate=29 August 2021 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210829162131/https://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/BIODIVERSITY_FACTSHEET.pdf }}</ref> ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲသည် မျိုးရိုးဗီဇ၊ [[မျိုးစိတ်]]နှင့် [[ဂေဟစနစ်]]အဆင့်ကို တိုင်းတာခြင်းဖြစ်သည်။ ကုန်းနေ ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲမှာ [[အီကွေတာ]]အနီးတွင် ပုံမှန်အားဖြင့် ပိုကြီးမားသည်။<ref>{{cite journal |last=Gaston |first=Kevin J. |title=Global patterns in biodiversity|url=https://archive.org/details/sim_nature-uk_2000-05-11_405_6783/page/220 |journal=Nature|date=11 May 2000 |volume=405 |issue=6783 |pages=220–227 |doi=10.1038/35012228 |pmid=10821282|s2cid=4337597 }}</ref> အကြောင်းမှာ ပူနွေးသောရာသီဥတုနှင့် မြင့်မားသော ပင်မ မျိုးပွားမှုကြောင့်ဖြစ်သည်။<ref>{{cite journal | last=Field | first=Richard | author2=Hawkins, Bradford A. |author3=Cornell, Howard V. |author4=Currie, David J. |author5=Diniz-Filho, J. |others=Alexandre F.; Guégan, Jean-François; Kaufman, Dawn M.; Kerr, Jeremy T.; Mittelbach, Gary G.; Oberdorff, Thierry; O’Brien, Eileen M.; Turner, John R. G.| s2cid=4276107 |title=Spatial species-richness gradients across scales: a meta-analysis|journal=Journal of Biogeography|date=1 January 2009|volume=36|issue=1|pages=132–147|doi=10.1111/j.1365-2699.2008.01963.x}}</ref> ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲသည် ကမ္ဘာပေါ်တွင် အညီအမျှ ဖြန့်ကျက်မနေပေ၊ အပူပိုင်းဒေသတွင် ပိုမိုပေါကြွယ်ဝသည်။<ref>{{Cite book|last1=Gaston|first1=Kevin J.|url=https://books.google.com/books?id=0Bjp2o5CVnQC&q=biodiversity&pg=PT6|title=Biodiversity: An Introduction|last2=Spicer|first2=John I.|date=2013-04-22|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-68491-7|language=en|access-date=11 October 2021|archive-date=31 May 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210531094106/https://books.google.com/books?id=0Bjp2o5CVnQC&q=biodiversity&pg=PT6|url-status=live}}</ref> အပူပိုင်းသစ်တောဂေဟစနစ်များသည် ကမ္ဘာ့မျက်နှာပြင်၏ ၁၀ ရာခိုင်နှုန်းအောက်သာရှိသော်လည်း ကမ္ဘာ့မျိုးစိတ်ပေါင်း၏ ၉၀ ရာခိုင်နှုန်းကို ထောက်ပံ့ထားသည်။<ref>Young, Anthony. "Global Environmental Outlook 3 (GEO-3): Past, Present and Future Perspectives."&nbsp;''The Geographical Journal'', vol. 169, 2003, p. 120.</ref> အဏ္ဏဝါ ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲသည် ပစိဖိတ်သမုဒ္ဒရာ အနောက်ဘက်ရှိ ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင် အပူချိန်အမြင့်ဆုံးဖြစ်သော ကမ်းရိုးတန်းဒေသများတွင် ပိုမိုမြင့်မားသည်။<ref name=":0">{{cite journal|last=Tittensor|first=Derek P.|author2=Mora, Camilo |title=Global patterns and predictors of marine biodiversity across taxa|journal=Nature|date=28 July 2010 |volume=466 |issue=7310 |pages=1098–1101 |doi=10.1038/nature09329|bibcode = 2010Natur.466.1098T|pmid=20668450|last3=Jetz|first3=Walter|last4=Lotze|first4=Heike K.|last5=Ricard|first5=Daniel|last6=Berghe|first6=Edward Vanden|last7=Worm|first7=Boris|s2cid=4424240}}</ref> ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲသည် အစုအပြုံဖြင့် ပိုမိုဖြစ်ထွန်းပြီး<ref>{{cite journal | last=Myers | first=Norman | author2=Mittermeier, Russell A. | title=Biodiversity hotspots for conservation priorities | journal=Nature | date=24 February 2000|volume=403|issue=6772 | pages=853–858 | doi=10.1038/35002501|bibcode = 2000Natur.403..853M | pmid=10706275| last3=Mittermeier | first3=Cristina G. | last4=Da Fonseca | first4=Gustavo A. B. | last5=Kent | first5=Jennifer | s2cid=4414279 }}</ref> အချိန်နှင့်အမျှ ပိုမိုများပြားလာလေ့ရှိသည်။<ref>{{cite journal|last=McPeek|first=Mark A.|author2=Brown, Jonathan M.|s2cid=22533070|title=Clade Age and Not Diversification Rate Explains Species Richness among Animal Taxa|journal=The American Naturalist|date=1 April 2007|volume=169|issue=4|pages=E97–E106|doi=10.1086/512135|pmid=17427118}}</ref><ref>{{cite web|last=Peters|first=Shanan|title=Sepkoski's Online Genus Database|url=http://strata.geology.wisc.edu/jack/|publisher=University of Wisconsin-Madison|access-date=10 April 2013|accessdate=11 October 2021|archivedate=8 March 2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210308112701/http://strata.geology.wisc.edu/jack/}}</ref> သို့သော် သစ်တောပြုန်းတီးမှုများကြောင့် အနာဂါတ်ကာလတွင်အနာဂတ်ကာလတွင် နှေးကွေးနိုင်ဖွယ်ရှိလေသည်။<ref>{{cite journal|last=Rabosky|first=Daniel L.|s2cid=10292976|title=Ecological limits and diversification rate: alternative paradigms to explain the variation in species richness among clades and regions|journal=Ecology Letters|date=1 August 2009|volume=12|issue=8|pages=735–743|doi=10.1111/j.1461-0248.2009.01333.x|pmid=19558515}}</ref>
 
အလွန်လျင်မြန်စွာ ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုများသည် အစုလိုက်အပြုံလိုက် မျိုးသုဉ်းပျောက်ကွယ်မှုများကို ဖြစ်စေသည်။<ref name="CockellKoeberl2006">{{cite book |title=Biological Processes Associated with Impact Events |author1=Charles Cockell |author2=Christian Koeberl |author3=Iain Gilmour |name-list-style=amp |url={{google books |plainurl=y |id=lWUPfhXPm4MC}} |date=18 May 2006 |publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-3-540-25736-3|pages=197–219|edition=1|bibcode=2006bpai.book.....C }}</ref><ref name=":1">{{cite journal|last=Algeo|first=T. J.|author2=Scheckler, S. E.|title=Terrestrial-marine teleconnections in the Devonian: links between the evolution of land plants, weathering processes, and marine anoxic events|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences|date=29 January 1998|volume=353|issue=1365|pages=113–130|doi=10.1098/rstb.1998.0195|pmc=1692181}}</ref><ref>{{cite journal|last=Bond|first=David P.G.|author2=Wignall, Paul B.|title=The role of sea-level change and marine anoxia in the Frasnian–Famennian (Late Devonian) mass extinction|journal=Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology|date=1 June 2008|volume=263|issue=3–4|pages=107–118|doi=10.1016/j.palaeo.2008.02.015|bibcode=2008PPP...263..107B|url=http://eprints.whiterose.ac.uk/3460/1/bondb2.pdf}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210829162111/https://eprints.whiterose.ac.uk/3460/1/bondb2.pdf |date=29 August 2021 }}</ref> ကမ္ဘာပေါ်တွင် နေထိုင်ကျက်စားကျင်လည်ခဲ့ဖူးခဲ့သမျှသော မျိုးစိတ်ပေါင်းအားလုံး၏ ၉၉.၉ ရာခိုင်နှုန်း မျိုးစိတ်ပေါင်း ၅ ဘီလီယံခန့်သည်<ref name="Book-Biology">{{cite book |editor1=Kunin, W.E. |editor2=Gaston, Kevin |title=The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences|url={{google books |plainurl=y |id=4LHnCAAAQBAJ|page=110}}|date=31 December 1996 |isbn=978-0-412-63380-5 |access-date=26 May 2015 }}</ref> မျိုးသုဉ်းပျောက်ကွယ်သွားမည်ဟု ခန့်မှန်းကြသည်။<ref name="StearnsStearns2000">{{cite book |last1=Stearns |first1=Beverly Peterson |last2=Stearns |first2=S. C. |last3=Stearns |first3=Stephen C. |title=Watching, from the Edge of Extinction |url=https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C&q=99%20percent |year=2000 |publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-08469-6 |page=preface x |access-date=30 May 2017 |archive-date=21 May 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200521234248/https://books.google.com/books?id=0BHeC-tXIB4C&q=99 |url-status=live }}</ref><ref name="NYT-20141108-MJN">{{cite news |last=Novacek |first=Michael J. |title=Prehistory's Brilliant Future |url=https://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html |date=8 November 2014 |work=[[The New York Times]] |access-date=25 December 2014 |accessdate=11 October 2021 |archivedate=29 December 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141229225657/http://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html }}</ref> လက်ရှိ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ရှိနေသော မျိုးစိတ်များမှာ ၁၀ မီလီယံမှ ၁၄ မီလီယံခန့်ရှိသည်ဟု ခန့်မှန်းထားသည်။<ref name="MillerSpoolman2012">{{cite book|author1=G. Miller|author2=Scott Spoolman |title=Environmental Science – Biodiversity Is a Crucial Part of the Earth's Natural Capital |url={{google books |plainurl=y |id=NYEJAAAAQBAJ|page=62}} |date=2012 |publisher=Cengage Learning |isbn=978-1-133-70787-5 |page=62 |access-date=27 December 2014 }}</ref> ယင်းတို့ထဲမှ ၁.၂ မီလီယံကို စာရင်းပြုစုနိုင်ထားသော်လည်း ၈၆ ရာခိုင်နှုန်းကျော်ကိုမူ သေချာစွာ မှတ်တမ်းမတင်နိုင်သေးပေ။<ref name="PLoS-20110823">{{cite journal |last1=Mora |first1=C. |last2=Tittensor |first2=D.P. |last3=Adl |first3=S. |last4=Simpson |first4=A.G. |last5=Worm |first5=B. |title=How many species are there on Earth and in the ocean? |date=23 August 2011 |journal=PLOS Biology |doi=10.1371/journal.pbio.1001127 |pmid=21886479 |pmc=3160336 |volume=9 |issue=8 |pages=e1001127}}</ref> ကမ္ဘာပေါ်ရှိ ဆက်စပ် DNA အခြေပြု စုံတွဲများပမာဏမှာ ခန့်မှန်းခြေ 5.0 x 10<sup>37</sup> ရှိပြီး အလေးချိန်တန် ၅၀ ဘီလီယံ ရှိသည်။<ref name="NYT-20150718-rn">{{cite news |last=Nuwer |first=Rachel |date=18 July 2015 |title=Counting All the DNA on Earth |url=https://www.nytimes.com/2015/07/21/science/counting-all-the-dna-on-earth.html |work=The New York Times |location=New York |access-date=18 July 2015 |accessdate=11 October 2021 |archivedate=18 July 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150718153742/http://www.nytimes.com/2015/07/21/science/counting-all-the-dna-on-earth.html }}</ref> နှိုင်းယှဉ်ရသော် ဇီဝလွှာ (biosphere) ၏ စုစုပေါင်းဒြပ်ထုမှာ [[ကာဗွန်]]တန်ချိန် ၄ ထရီလီယံခန့်နှင့်ညီမျှသော ဒြပ်ထုရှိသည်ဟု ခန့်မှန်းသည်။<ref name="AGCI-2015">{{cite web |url=http://www.agci.org/classroom/biosphere/index.php |title=The Biosphere: Diversity of Life |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |work=Aspen Global Change Institute |location=Basalt, CO |access-date=19 July 2015 |accessdate=11 October 2021 |archivedate=2 September 2010 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100902111048/http://www.agci.org/classroom/biosphere/index.php }}</ref>
စာကြောင်း ၇ -
ကမ္ဘာပေါ်တွင် အသက်ဇီဝဖြစ်ထွန်းခဲ့ကတည်းက ကြီးမားသော မျိုးသုဉ်းပျောက်ကွယ်မှုကြီး ၅ ခုနှင့် အခြားသောဖြစ်ရပ်သေးများသည် ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲ ရုတ်တရက် လျော့ကျမှုကို ဖြစ်စေခဲ့သည်။ လွန်ခဲ့သောနှစ်သန်းပေါင်း ၅၄၀ အကြာက ဖာနီရိုဇိုးနစ် ကာလ (Phanerozoic eon) တွင် ပထမဆုံး ဆဲလ်များစွာရှိသောသက်ရှိ ဖြစ်ထွန်းမှုကြောင့်<ref>{{cite web |url=http://www.ucmp.berkeley.edu/cambrian/cambrian.php |title=The Cambrian Period |publisher=University of California Museum of Paleontology |access-date=17 May 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120515190500/http://www.ucmp.berkeley.edu/cambrian/cambrian.php |archive-date=15 May 2012 |url-status=dead |accessdate=11 October 2021 |archivedate=15 May 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120515190500/http://www.ucmp.berkeley.edu/cambrian/cambrian.php }}</ref> ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲသည် လျင်မြန်စွာ ကြီးထွားခဲ့သည်။ နောက်ထပ် နှစ်သန်းပေါင်း ၄၀၀ မှာ ကြီးမားသော မျိုးသုဉ်းပျောက်ကွယ်မှုများဖြင့် ရင်ဆိုင်ခဲ့ရသည်။ ကာဗွန်နီဖီးရိယပ် (Carboniferous) ကာလတွင် မိုးသစ်တော ပျက်စီးမှုကြောင့် [[အပင်]]နှင့် [[တိရစ္ဆာန်]]များစွာ ဆုံးရှုံးခဲ့ရသည်။<ref name="SahneyBentonFerry2010RainforestCollapse">{{cite journal | doi=10.1130/G31182.1 | author= Sahney, S. |author2=Benton, M.J. |author3=Falcon-Lang, H.J. |name-list-style=amp| year=2010 | title= Rainforest collapse triggered Pennsylvanian tetrapod diversification in Euramerica | url=https://archive.org/details/sim_geology_2010-12_38_12/page/1079 | journal=Geology | volume = 38 | pages = 1079–1082 | issue=12|bibcode = 2010Geo....38.1079S }}</ref> လွန်ခဲ့သောနှစ်သန်းပေါင်း ၂၅၁ အကြာကဖြစ်ခဲ့သော Permian–Triassic မျိုးသုဉ်းမှုဖြစ်ရပ်သည် အဆိုးဆုံးဖြစ်သည်။ အပင်များပြန်လည်ရှင်သန်ရန် နှစ်သန်းပေါင်း ၃၀ အချိန်ယူခဲ့ရသည်။<ref name="SahneyBenton2008RecoveryFromProfoundExtinction">{{cite journal |author1=Sahney, S. |author2=Benton, M.J. |name-list-style=amp | year=2008 | title=Recovery from the most profound mass extinction of all time | journal=Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences | doi=10.1098/rspb.2007.1370 | volume = 275 | pages = 759–765| pmid=18198148 | issue=1636 | pmc=2596898}}</ref> များမကြာခင်က ဖြစ်ပွားခဲ့သော Cretaceous–Paleogene မျိုးသုဉ်းမှုဖြစ်ရပ်သည် လူအများ၏ အာရုံစိုက်ခြင်းကိုခံရသည်။ အကြောင်းမှာ ယင်းဖြစ်ရပ်၌ ကမ္ဘာပေါ်တွင် ရှင်သန်ခဲ့ဖူးသော [[ဒိုင်နိုဆော]]များ မျိုးသုဉ်းပျောက်ခဲ့သောကြောင့်ဖြစ်သည်။<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/nature/extinction_events/Cretaceous%E2%80%93Tertiary_extinction_event|publisher=BBC Nature|title=Cretaceous-Tertiary mass extinction videos, news and facts|access-date=5 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170609051408/http://www.bbc.co.uk/nature/extinction_events/Cretaceous%E2%80%93Tertiary_extinction_event|archive-date=9 June 2017|url-status=dead|accessdate=11 October 2021|archivedate=9 June 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170609051408/http://www.bbc.co.uk/nature/extinction_events/Cretaceous%E2%80%93Tertiary_extinction_event}}</ref>
 
လူသားများ အုပ်စိုးသည့်ကာလရောက်လာသောအခါ ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲ လျော့နည်းမှု ဆက်လက်ဖြစ်ပွားလျက်ရှိသည်။ လူသားများကြောင့်ဖြစ်သော မျိုးသုဉ်းမှုကို Holocene မျိုးသုဉ်းမှုဟုခေါ်သည်။<ref>{{Cite journal|date = 25 July 2014 | title = Vanishing fauna (Special issue)|journal=[[:en:Science (journal)|Science]]|volume=345|issue=6195| pages = 392–412 |doi= 10.1126/science.345.6195.392| pmid = 25061199| last1 = Vignieri| first1 = S. | bibcode = 2014Sci...345..392V| doi-access = free}}</ref> [[ကုလသမဂ္ဂ]]သည် ၂၀၁၁-၂၀၂၀ ခုနှစ်ကို ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲ ဆယ်စုနှစ်ဟု ကြေငြာခဲ့သည်။ကြေညာခဲ့သည်။<ref>{{Cite web|url=http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/special-themes/biodiversity/international-day-for-biological-diversity/united-nations-decade-on-biodiversity/|title=United Nations Decade on Biodiversity {{!}} United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|website=www.unesco.org|language=en|access-date=11 August 2017|accessdate=11 October 2021|archivedate=9 October 2021|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211009043931/http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/special-themes/biodiversity/international-day-for-biological-diversity/united-nations-decade-on-biodiversity/}}</ref> ၂၀၂၁-၂၀၃၀ ခုနှစ်ကို ဂေဟစနစ် ပြန်လည်ထိန်းသိမ်းရေး ဆယ်စုနှစ်အဖြစ် ကြေငြာခဲ့သည်။ကြေညာခဲ့သည်။<ref>{{Cite web|url = https://www.unenvironment.org/news-and-stories/story/new-un-decade-ecosystem-restoration-inspire-bold-un-environment-assembly|title = New UN Decade on Ecosystem Restoration to inspire bold UN Environment Assembly decisions|date = 6 March 2019|accessdate = 11 October 2021|archivedate = 7 December 2020|archiveurl = https://web.archive.org/web/20201207073451/https://www.unenvironment.org/news-and-stories/story/new-un-decade-ecosystem-restoration-inspire-bold-un-environment-assembly}}</ref> IPBES မှ တင်ပြသော ၂၀၁၉ ခုနှစ် Global Assessment Report on Biodiversity and Ecosystem Services အစီရင်ခံစာအရ ၂၅ ရာခိုင်နှုန်းသော အပင်နှင့်တိရစ္ဆာန်တို့သည် မျိုးသုဉ်းပျောက်ကွယ်မည့်အန္တာရာယ်နှင့် ရင်ဆိုင်နေရသည်ဟုဆိုသည်။<ref name="IPBES-20190506">{{cite news |author=Staff |title=Media Release: Nature's Dangerous Decline 'Unprecedented'; Species Extinction Rates 'Accelerating' |url=https://www.ipbes.net/news/Media-Release-Global-Assessment |date=6 May 2019 |work=Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services |access-date=9 May 2019 |accessdate=11 October 2021 |archivedate=14 June 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190614220133/https://www.ipbes.net/news/Media-Release-Global-Assessment }}</ref><ref>{{cite news|last=Watts|first=Jonathan|date=6 May 2019|title=Human society under urgent threat from loss of Earth's natural life|url=https://www.theguardian.com/environment/2019/may/06/human-society-under-urgent-threat-loss-earth-natural-life-un-report|work=[[The Guardian]]|access-date=9 May 2019|accessdate=11 October 2021|archivedate=14 June 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190614160705/https://www.theguardian.com/environment/2019/may/06/human-society-under-urgent-threat-loss-earth-natural-life-un-report}}</ref><ref name="NYT-20190506">{{cite news |last=Plumer |first=Brad |title=Humans Are Speeding Extinction and Altering the Natural World at an 'Unprecedented' Pace |url=https://www.nytimes.com/2019/05/06/climate/biodiversity-extinction-united-nations.html |date=6 May 2019 |work=[[The New York Times]] |access-date=9 May 2019 |accessdate=11 October 2021 |archivedate=14 June 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190614201836/https://www.nytimes.com/2019/05/06/climate/biodiversity-extinction-united-nations.html }}</ref> IPBES ၏ ၂၀၂၀ အစီရင်ခံစာတွင်လည်း ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲဆုံးရှုံးမှုကိုဖြစ်စေသည့် လူသားတို့၏ တူညီသောလုပ်ဆောင်ချက်များသည် ကမ္ဘာကပ်ရောဂါ (Pandemic) များကို ဖြစ်စေသည်ဟုဆိုသည်။
 
 
"https://my.wikipedia.org/wiki/ဇီဝမျိုးစုံမျိုးကွဲ" မှ ရယူရန်