အင်ဒရီး မယ်ရီ အမ်ပီယာ: တည်းဖြတ်မှု မူကွဲများ

အင်ဒရီး မယ်ရီ အမ်ပီယာသည် [[လျှပ်စစ်ဓါတ်အား]]နှင့် [[သံလိုက်စက်ကွင်း]] တို့ကြားတွင် ဆက်စပ်မှုရှိနေခြင်းကို စူးစမ်းရှာဖွေခဲ့သော သိပံ္ပ ပညာရှင်များအနက်သိပ္ပံပညာရှင်များအနက် ထင်ရှားသော ပြင်သစ်သိပ္ပံပညာရှင်တစ်ဦးအဖြစ် သိမှတ်ကြရသည်။ အကြောင်းအရင်းမှာ သူသည် ၁၈၂၀ ခုနှစ်တွင် လျှပ်စစ်သံလိုက်အကျိုးပြုမှုဥပဒေသလျှပ်စစ်သံလိုက်အကျိုးပြုမှု ဥပဒေသ (principle of electromagnetic reaction) ကို ရှာဖွေဖော်ထုတ်နိုင်ခဲ့ခြင်းကြောင့်လည်းဖြစ်သည်။

မျက်မှောက်ခေတ် ရူပဗေဒဆိုင်ရာပညာရပ်များနှင့် လျှပ်စစ်ဓါတ်အားနှင့်သက်ဆိုင်သော ပညာရပ်များအကြားတွင်သာမက အများပြည်သူအချို့ပင် သိနားလည်သုံးစွဲလျက်ရှိသောသိနားလည် သုံးစွဲလျက် ရှိသော လျှပ်စီးကြောင်း အမ်ပီယာ (Ampere) ဟူသည့်ဝေါဟာရသည် အင်ဒရီး မယ်ရီ အမ်ပီယာအား ဂုဏ်ပြုမှည့်ခေါ်ထားခြင်းပင်ဖြစ်ပါသည်။ဂုဏ်ပြု မှည့်ခေါ်ထားခြင်းပင်ဖြစ်ပါသည်။ Ampere ဆိုသည်မှာ လျှပ်စီးအားဆိုင်ရာ ရူပဗေဒဘာသာရပ်တွင် လျှပ်စစ်ဓါတ်အား စီးဆင်းနှုန်းတိုင်းတာဖေါ်ပြသည့်စီးဆင်းနှုန်း တိုင်းတာဖေါ်ပြသည့် ယူနစ်အသုံးအနှုံးတစ်ခုဖြစ်ပြီး လျှပ်စီးလမ်းကြောင်းတစ်ခုပေါ်ရှိ ကန့်လန့်ဖြတ်ဧရိယာသတ်မှတ်ချက်ကန့်လန့်ဖြတ် ဧရိယာသတ်မှတ်ချက် တစ်နေရာအား တစ်စက္ကန့်အချိန်အတောအတွင်း ဖြတ်သန်းစီးဆင်းသွားခဲ့သော [[အီလက်ထရွန်]] အရေအတွက် (အငယ်ဆုံးလျှပ်စစ်ဓါတ်သတ္တိယူနစ်ကလေးများအရေအတွက်အငယ်ဆုံး လျှပ်စစ်ဓါတ်သတ္တိ ယူနစ်ကလေးများ အရေအတွက်) ကို ဖေါ်ပြခြင်းဟုလည်း နားလည်နိုင်သည်။

၁၈၂၀ ခုနှစ်တွင် သူဖေါ်ထုတ်ခဲ့သော လျှပ်စစ်သံလိုက်အကျိုးပြုမှုဥပဒေသ၏အကျိုးဆက်အနေဖြင့်လျှပ်စစ်သံလိုက်အကျိုးပြုမှု ဥပဒေသ၏ အကျိုးဆက်အနေဖြင့် သံလိုက်စက်ကွင်း(magnetic field) တစ်ခုအတွင်းရှိ လျှပ်ကူးပစ္စည်း (Conductor) တစ်ခုအပေါ် ပြင်ပသက်ရောက်အား (force) ပေးလိုက်ခြင်းဖြင့် နည်းလမ်းမှန်စွာလှုပ်ရှားစေနိုင်ခဲ့လျှင်နည်းလမ်းမှန်စွာ လှုပ်ရှားစေနိုင်ခဲ့လျှင် လျှပ်ကူးပစ္စည်းတွင် လျှပ်စစ်တွန်းအား (electro motive force) ဖြစ်ပေါ်လာပြီး ပတ်လမ်းပြည့်စုံပါက လျှပ်စီးကြောင်း (electrical current) လည်း ဖြတ်သန်းစီးဆင်းသွားနိုင်ခြင်း သဘောတရားများအထိ ဆက်လက်စူးစမ်း သိရှိလာကြရပါသည်။ သူအနေဖြင့်လည်းသူ့အနေဖြင့်လည်း လျှပ်စီးဆင့်ကဲပွားများမှုသီအိုရီလျှပ်စီးဆင့်ကဲပွားများမှု သီအိုရီ (electrodynamic theory)၊ လျှပ်စစ်လျှပ်စစ်နှင့် သံလိုက်တို့၏ နှင့်သံလိုက်ဆက်သွယ်ချက်၊ တို့၏ဆက်သွယ်ချက်၊လျှပ်စီးဆင့်ကဲပွားများခြင်းဆိုင်ရာလျှပ်စီးဆင့်ကဲပွားများခြင်းဆိုင်ရာ လေ့လာတွေ့ရှိချက်များ စုစည်းမှု (Collection of Observations on Electrodynamics, 1822) နှင့် (Theory of Electrodynamics Phenomena ,1826) စာအုပ်များကို ပုံနှိပ် ထုတ်ဝေနိုင်ခဲ့သည်။

အမ်ပီယာကို ၁၇၇၅ ဇန်နဝါရီလ ၂၀ ရက်နေ့တွင်မွေးဖွားခဲ့သည်။ သူသည် ကလေးဘဝမှစကာ ဆယ်ကျော်သက် အရွယ်အထိ မိသားစုနှင့်အတူအတူမိသားစုနှင့်အတူ လိုင်ယွန်မြို့ရဲ့လိုင်ယွန်မြို့အနီးရှိ အနီးရှိမွေးရပ်ဇာတိမွေးရပ်ဇာတိ ပိုလီမီးရဲ အို့ဇ် မွန့်ဒေါ (Poleymieux-au- Mont-d'Or) တွင်နေထိုင် ခဲ့သည်။ ဖခင်ဖြစ်သူ၏ သင်ကြားပေးမှုကြောင့် လက်တင်ဘာသာကို တတ်မြေက်ခဲ့သော်လည်း မူလအထုံပါရမီနှင့် စိတ်ဝင်စားသည့် ဘာသာရပ်မှာ သင်္ချာဖြစ်သည်။ သို့သော် အမ်ပီယာသည် လက်တင်ဘာသာကိုသာ တိုး၍ကြိုးစားလေ့လာခဲ့သည်။ ဆရာအနေဖြင့် ဆွီဇာလန် သိပံ္ပပညာရှင်သိပ္ပံပညာရှင် နှစ်ယောက် ဖြစ်သည့် အူးလား (Euler) နှင့် ဘာနွာလီ (Bernoulli)တို့ ဖြစ်ကြသည်။

အသက်၁၈နှစ်အရောက်တွင်အသက် ၁၈ နှစ်အရောက်တွင် အမ်ပီယာသည် သင်္ချာနှင့် သိပ္ပံဘာသာရပ်များကို ကျွမ်းကျင်ပိုင်နိုင် လာပြီဖြစ်သည်။ နောက်ပိုင်းတွင်လည်း သမိုင်း၊ခရီးသွားပညာရပ်၊ကဗျာ၊ဒဿနိကဗေဒနှင့်သမိုင်း၊ ခရီးသွားပညာရပ်၊ ကဗျာ၊ [[ဒဿနိကဗေဒ]]နှင့် သဘာဝသိပ္ပံပညာရပ်များကိုပါ လေ့လာခဲ့သည်။ ပြင်သစ် တော်လှန်ရေး ကာလအတွင်းတွင် ဖခင်ဖြစ်သူက အမ်ပီယာအား လိုင်ယွန်မှခွာကာ အခြားစိတ်ချရသည့်နေရာသို့ ပြောင်းရွေ့နေထိုင်ရန် ပြောသော်ငြားပြောင်းရွှေ့ခြင်းမပြုခဲ့ပေ။သို့သော်ကံအကြောင်းမလှသဖြင့်ပြောသော်ငြား ပြောင်းရွှေ့ခြင်း မပြုခဲ့ပေ။ သို့သော်ကံအကြောင်းမလှသဖြင့် ဖခင်ဖြစ်သူမှာ ပြင်သစ် တော်လှန်ရေး အပြီးတွင် ဖမ်းဆီး ကွပ်မျက် ခံခဲ့ရသဖြင့် အမ်ပီယာတစ်ယောက် များစွာစိတ်ထိခိုက် ခဲ့ရသည်။

၁၇၉၆အရောက်တွင်၁၇၉၆ အရောက်တွင် ယူလီကာရွန် (Julie Carron) နှင့် တွေ့ဆုံမေတ္တာမျှကာတွေ့ဆုံ မေတ္တာမျှကာ ၁၇၉၉ တွင်လက်ထပ်ခဲ့သည်။ ၁၇၉၆ ခန့်တွင် လိုင်ယွန်တက္ကသိုလ်၏ သင်္ချာ (mathematics)၊ ဓါတုဗေဒ (chemisty) နှင့် ဘာသာစကား (languages) ဌာနတို့တွင် တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့သည်။ ထို့နောက် ၁၈၀၁တွင်၁၈၀၁ တွင် ဘောဒိုးတက္ကသိုလ်သို့ ရူပဗေဒနှင့် ဓါတုဗေဒဘာသာရပ်များအတွက် ပါမောက္ခအဖြစ် ပြောင်းရွှေ့တာဝန်ထမ်းဆောင်သည်။၁၈၀၃ပြောင်းရွှေ့ တာဝန်ထမ်းဆောင်သည်။ ၁၈၀၃ ခုနှစ်တွင် ဇနီးသည်ဆုံပါးသွားပြန်သဖြင့် အမ်ပီယာ စိတ်ဒုက္ခ ရောက်ကာ ပင်စင်ယူခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ၁၈၀၄ ခုနှစ်တွင် လိုင်ယွန် တက္ကသိုလ် အကြံပေး အဖြစ် လုပ်ခဲ့သေးသည်။

Jean Baptiste Joseph Delambre ၏ ထောက်ခံချက်အရ လိုင်ယွန်တွင် ခန့်အပ်ခံရသည်။ ၁၈၀၅ နောက်ပိုင်းတွင် ပါရီမြို့တော်ရှိ စက်မှုအထက်တန်းကျောင်း (polytechnic ကျောင်း) ၌ အရေးမပါလှသော နေရာတစ်ခုတွင် တာဝန်ထမ်းဆောင်ခဲ့ပြန်သည်။ ၁၈၀၉ ခုနှစ် သင်္ချာဌာန၏ပါမောက္ခ ဖြစ်လာခဲ့သည်။ ထိုအချိန် ထိုနေရာမှစကာ အမ်ပီယာသည် သိပ္ပံပညာရပ်ဆိုင်ရာ သုတေသနများအား မလျော့သော ဇွဲ လုံ့လ ဝိရီယတို့ဖြင့် လေ့လာလိုက်စားခဲ့သည် ၁၈၁၄ ခုနှစ်တွင် တက္ကသိုလ်၏ အဖွဲ့ဝင် အဖြစ်ခန့်အပ်ခံရသည်။

လျှပ်စစ်သံလိုက် (Electromagnetic) ဟုခေါ်သည့် လျှပ်စီးအား (electricity) နှင့် သံလိုက်အား(magnetism)တို့အ ကြားမှာရှိသည့်တို့ အကြားမှာရှိသည့် ဆက်သွယ်ချက်ကို ပြသနိုင်ခဲ့သည်။ ၁၈၂၀ စက်တင်ဘာလ ၁၁ရက်နေ့တွင်၁၁ ရက်နေ့တွင် H. C. Ørsted's ရှာဖွေတွေ့ရှိခဲ့သည့် voltic current ကြောင့် action ဖြစ်စေသည့် magnetic needle အကြောင်းကို ကြားခဲ့သည်။ ထိုသို့ကြားသိရပြီးနောက် တစ်ပတ်အကြာ စက်တင်ဘာလ ၁၈ ရက်နေတွင် ထူးခြားသောသဘောတရားများဖြင့်ထူးခြားသော သဘောတရားများဖြင့် ပြီးပြည့်စုံ သောစာတမ်းတစ်စောင်ကိုပြီးပြည့်စုံသော စာတမ်းတစ်စောင်ကို တင်သွင်းခဲ့သည်။ ထိုနေ့တွင်ပင် နီးကပ်စွာအပြိုင်ထားရှိသော conductor နှစ်ချောင်းအတွင်းတွင် တစ်ဖက်သွားလျှပ်စစ်ဖြတ်သန်းစီးဆင်းစေသည့်တစ်ဖက်သွားလျှပ်စစ် ဖြတ်သန်းစီးဆင်းစေသည့် အခါ လျှပ်စစ်စီးဆင်းသည့်လားရာလျှပ်စစ်စီးဆင်းသည့် လားရာ (direction) များတူနေပါက၄င်းတို့သည်များ အချင်းချင်းတစ်ခုကိုတူနေပါက ၄င်းတို့သည် အချင်းချင်း တစ်ခုကို တစ်ခုက အပြန်အလှန်ဆွဲငင်နေကြပြီး လားရာ (direction) မတူသည့် အခါတွင်မူ တစ်ခုကိုကျန်တစ်ခုကတစ်ခုကို ကျန်တစ်ခုက အပြန်အလှန် တွန်းကန်နေကြကြောင်း ဖော်ထုတ်ပြသနိုင်ခဲ့သည်။

Electromagnetism နယ်ပယ်သည် အမ်ပီယာကြောင့် ပြန့်ပွား လာခဲ့ပါသည်။ သင်္ချာပညာရပ်ဆိုင်ရာ သီအိုရီများ (mathematical theory) သည်လည်း တိုးတက်လာခဲ့သည်။ထိုမျှမကတိုးတက်လာခဲ့သည်။ သူလေ့လာထားတွေ့ရှိထားသည့်ထိုမျှမက သူလေ့လာထား၊ တွေ့ရှိထားသည့် (electromagnetic phenomena) အပြင် နောက်ထပ်ဖြစ်ပေါ်လာနိုင်သည့် တွေ့ရှိချက်အသစ်များကိုလည်း ဟောကိန်း ထုတ်ခဲ့သည်။ ၁၈၂၈ ခုနှစ် အရောက်တွင် ဆွီဒင် သိပ္ပံအကယ်ဒမီ၏ နိုင်ငံခြားသား အဖွဲ့ဝင်အဖြစ် ရွေးကောက် ခြင်းခံရသည်။

ပြီး ၁၈၃၆ ခုနှစ် ဇွန်လ ၁၀ ရက်နေ့တွင် အမ်ပီယာသည် မာဆေး၌ ကွယ်လွန်ပြီး သူ၏ ရုပ်ကလာဒ်အားရုပ်ကလာပ်အား ပဲရစ်ရှိ မွန်မာထရယ် င်္သချိုင်းCimetièreသင်္ချိုင်း Cimetière de Montmartre၌Montmartre ၌ မြေမြုလ် သင်္ဂြိုဟ် ခဲ့ပါသည်။သတင်းစာများအနေဖြင့်ခဲ့ပါသည်။ သူ၏သတင်းစာများက သူသည် ရိုးသားသူ၊ ရိုးသားသူ၊အပြစ်ကင်းသူ၊အပြစ်ကင်းသူ၊ သနားကြင်နာတတ်သူ စသည်ဖြင့် ဂုဏ်ပြုရေးသားခဲ့ကြသည်။