မယ်ရီမယ်လွန်: တည်းဖြတ်မှု မူကွဲများ

မယ်ရီ မယ်လွန် (Mary Mallon) (စက်တင်ဘာလ ၂၃၊ ၁၈၆၉ -နိုဝင်ဘာလ ၁၁၊ ၁၉၃၈) အား တိုက်ဖွိုက်မယ်ရီ (Typhoid Mary) ဟုလည်း အများသိကြသည့် အိုင်းရစ်ဇာတိဖွား ထမင်းချက်အမျိုးသမီးတစ်ဦးသည် လူပေါင်း ၅၁ဦးအား [[အူရောင်ငန်းဖျားရောဂါ|အူရောင်ငန်းဖျား]] အဖျားရောဂါ ကူးစက်စေခဲ့ပြီး ယင်းကူးစက်ခံရသူများအတွင်းမှ ၃ဦး သေဆုံးခဲ့ရသည်ဟု ဆိုကြသည့်အပြင် [[အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု၏ပြည်ထောင်စု]]၏ ပထမဆုံး အချိုးမညီရောဂါကူးစက်စေသူ(Asymptomatic carrier) အဖြစ် သတ်မှတ်ကြသည်။ ချက်ပြုတ်သူတစ်ယောက်အဖြစ်ပင် ဆက်လက် လုပ်ကိုင်လို့သော သူမ၏ခေါင်းမာသည့်ဆန္ဒကြောင့် အခြားသူများအား ရောဂါကူးစက်စေကာ တာဝန်ရှိသူများက မယ်ရီအား နှစ်ကြိမ်တိုင်တိုင်အဓမ္မ  ထိန်းသိမ်းခဲ့ပြီး သူမသေဆုံးချိန်ထိ ဆယ်စုနှစ် ၃ခုကြာအောင် သီးခြားခွဲကာနေထိုင်စေခဲ့သည်။

မယ်ရီ မယ်လွန်အား ၁၈၆၉ခုနှစ် ကော့စတောင်းမြို့ ကော့တီးတိုင်ရွန်း ယခုအခေါ် အိုင်ယာလန်မြောက်ပိုင်းတွင်[[အိုင်ယာလန်]]မြောက်ပိုင်းတွင် မွေးဖွားခဲ့သည်။ ၁၈၈၃ သို့ ၁၈၈၄ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုသို့ပြောင်းရွှေ့နေထိုင်ခဲ့ပြီး ၎င်း၏အဒေါ်နှင့် အတူခတ္တနေထိုင်ပြီး နောက်ပိုင်းတွင် ဂုဏ်ကြီးရှင် မိသား စုများအား စားတော်ဆက်ရသည့် အလုပ်လုပ်ကိုင်ခဲ့သည်။<ref>{{cite book|last1=Cliff|first1=Andrew|last2=Smallman-Raynor|first2=Matthew|title=Oxford Textbook of Infectious Disease Control: A Geographical Analysis from Medieval Quarantine to Global Eradication|year=2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-199-59661-4|page=86}}</ref><ref>{{cite book|last1=Walzer Leavitt|first1=Judith|title=Typhoid Mary: Captive to the Public's Health|year=1996|publisher=Putnam Publishing Group|isbn=978-0807021026|url-access=registration|url=https://archive.org/details/typhoidmarycapti00leav}}</ref><ref>{{cite book|last=Kenny|first=Kevin|title=The American Irish: A History|year=2014|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-88916-8|page=187}}</ref>

၁၉၀၀ ခုနှစ်မှ ၁၉၀၇ခုနှစ်တိုင်အောင် နယူးယောက်မြို့အတွင်းရှိ[[နယူးယောက်မြို့]]အတွင်းရှိ မိသားစုခုနှစ်စု၏ ချက်ပြုတ်သူအဖြစ်လုပ်ကိုင်ခဲ့သည်။ ၁၉၀၀ခုနှစ် နယူးယောက်မြို့၊ မမရိုနက် ရှိ အလုပ်ရှင်၏အိမ်တွင် သူမအလုပ်လုပ်ကိုင်ပြီး နှစ်ပတ်အကြာတွင်တိုက်ဖွိုက်ရောဂါ စတင် ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၀၁ ခုနှစ်တွင် မဟတ္တန်မြို့သို့[[မဟတ္တန်မြို့]]သို့ ပြောင်းရွှေ့အခြေချနေထိုင်ခဲ့သည်၊ ထိုမြို့ရှိ သူမအလုပ်လုပ်ကိုင်ခဲ့သော အိမ်ရှိ မိသားစုဝင်များတွင်လည်း [[ဝမ်းပျက်ဝမ်းလျှောခြင်း]] နှင့် အဖျားတတ်ခြင်းစသည့်လက္ခဏာများ[[အဖျားတတ်ခြင်း]]စသည့်လက္ခဏာများ ဖြစ်ပေါ်လာစေခဲ့ပြီး ခဝါသည်တယောက်၏အသက် ဆုံးရှုံးရသည်အထိဖြစ်ပေါ်ခဲ့သည်။ ထို့နောက် ရှေ့နေတ‌ေယာက်ထံတွင် အလုပ်လုပ်ကိုင်ခဲ့ပြီး ထိုမိသားစုဝင် ၈ယောက်ခံဖျားနာမှုစတင်ခံစားလာချိန်တွင် မယ်လွန်တယောက် အလုပ်ထွက်ပြန်လေသည်။

၁၉၀၆ခုနှစ် ဩဂုတ်လတွင်[[ဩဂုတ်လ]]တွင် လောင်းဘေးရှိ ဝွိုင်းစတား ပင်လယ်အော်တွင် အလုပ်သစ်ရရှိပြီး နှစ်ပတ်အတွင်း အလုပ်ရှင်မိသားစု ၁၁ ယောက်ရှိသည့်အနက် ၁၀ယောက်အား ဆေးရုံတတ်စေရသည့် တိုက်ဖွိုက်ရောဂါဖြစ်ပွားလာစေခဲ့သည်။ မယ်လွန်အလုပ်သစ်တခုပြောင်းလေသည်။သို့သော်လည်း ထိုကဲ့သို့ပင် အခြား မိသားစု ၃စုအား အဖျားရောဂါထပ်မံဖြစ်ပွားစေပြန်သည်။ ယင်းနောက် နယူးယောက်မြို့ ဘဏ်အလုပ်သမား၊ လူချမ်းသာတစ်ဦးဖြစ်သည့် ချားလတ်စ် ဝေါရန်အိမ်တွင် ထမင်းချက်အဖြစ် ထပ်မံလုပ်ကိုင်ခဲ့သည်။ အွိုင်းစတားကမ်းခြေရှိ အိမ်တအိမ်အား ဝေါရန်ငှားရမ်းနေထိုင်ချိန် ၁၉၀၆ ခုနှစ်တွင် မယ်လွန်အား အတူလိုက်ပါနေထိုင်စေခဲ့သည်။ သြဂုတ်လ ၇ ရက်နေ့မှ စက်တင်ဘာလ ၃ ရက်နေ့အထိ မိသားစုဝင် ၁၁ယောက်အနက် ၆ယောက်အား တိုက်ဖွိုက်ဖြစ်ပွားစေခဲ့သည်။ ထိုအွိုင်းစတားကမ်‌းခြေတွင် ဆေးကုသနေသော ဆရာဝန် ၃ဦး၏အဆိုအရ ရောဂါသည် ပုံမှန်မဟုတ် ထူးခြားနေသည်ဟု ဆိုသည်။ မည်သို့ပင်ဖြစ်စေ မယ်လွန်သည် အခြား မိသားစုတွင် ထပ်မံအလုပ်လုပ်ကိုင်ပြီး ထိုရောဂါဖြစ်ပွားမှုသည်လည်း သူမနှင့်အတူ ထပ်ချက်မကွာလိုက်ပါလာခဲလေသည်။

ငွေကြေးချမ်းသာသော မိသားစုတွင် ဤတိုက်ဖွိုက်ရောဂါ မည်သို့မည်ပုံဖြစ်ရသည်ကို ဆိုပါ အံ့သြမိသည်။ ထို့နောက် အူရောင်ငန်းဖျားရောဂါသည် ကျန်းမာရေးနှင့်မညီညွတ်သော ပတ်ဝန်းကျင်တွင် ပေါ်ပေါက်လာနိုင်သည်ကို လေ့လာတွေ့ရှိခဲ့သည်။ ထိုမျှမကသေးပဲ ဆိုပါးက ထိုကျန်းမာရေးအလွန်ကောင်းမွန်သောအိုင်းရစ်အမျိုးသမီးသည် ရောဂါဖြစ်ပွားခဲ့သည့်ဖြစ်စဥ်တိုင်းတွင်ပါဝင်ပတ်သက်နေသည်ကို ရှာ‌ေဖွတွေ့ရှိခဲ့သည်။ သို့သော်လည်း ရောဂါဖြစ်ပွားပြီးတိုင်း ထွက်ခွာသွားလေ့ရှိပြီး မည်သည့်နေရာသို့သွားမည်ဖြစ်ကြောင်းအား ပြောပြလေ့မရှိသော ယင်းအမျိုးသမီးကို မည်သည့်နေရာတွင် ရှိသည်ဟု အတတ်ပြောရန်ကား ခက်ခဲလေသည်။ Avenue ဥယျာဥ်ရှိ မိုးပျံတိုက်တစ်ခုတွင်[[မိုးပျံတိုက်]]တစ်ခုတွင် ဖြစ်ပွားခဲ့သည့်ရောဂါပြန့်ပွားမှုတစ်ခုတွင် မယ်လွန်သည် ချက်ပြုတ်သူတစ်ဦးဖြစ်သည်ဟု ဆိုပါး သိခဲ့ရသည်။ ယင်းနေအိမ်ရှိ မိသားစုအတွင်းမှ သမီးဖြစ်သူသည် အူရောင်ငန်းဖျားကြောင့် သေဆုံးခဲ့ရကာ အစေခံနှစ်ဦးကိုလည်း ဆေးရုံတက်ရောက်ကုသစေခဲ့ရသည်။

ဆိုပါးသည် အူရောင်ငန်းဖျားရောဂါ ပြန့်ပွားမှုအတွင်း သူမ၏ဖြစ်နိုင်ချေရှိသောကဏ္ဍအား လေ့လာရန် မယ်လွန်အား ချဥ်းကပ်ခဲ့သည်။ ထိုသို့ချဥ်းကပ်ကာ သူမ၏ ကျဥ်ကြီးနှင့်[[ကျဥ်ကြီး]]နှင့် ကျဥ်ငယ်နမူနာအား[[ကျဥ်ငယ်]]နမူနာအား စစ်ဆေးရန်တောင်းဆိုခဲ့သော်လည်း အပြင်းအထန်ငြင်းဆိုခံခဲ့ရသည့်အပြင် အသားခုတ်ဓားမကြီးဖြင့်ပင်လိုက်လံခုတ်လေသည်။ မယ်ရီ၏ နမူနာပေးရန်ငြင်းဆိုခံခဲ့ရသော်လည်း မယ်လွန်၏ လုပ်သက်သက်တမ်း ၅နှစ်အတွင်းရှိသမိုင်းကြောင်းအားလေ့လာရန်ဆုံးဖြတ်ခဲ့သည်။ ဆိုပါး တွေ့ရှိခဲ့သည်မှာ မယ်လွန်အား ငှားရမ်းခဲ့သည့် မိသားစု ရှစ်ခုအတွင်း မိသားစုခုနှစ်ခုက တိုက်ဖွိုက်ရောဂါဖြစ်ပွားခဲ့ဖူးကြောင်းဆိုကြသည်။ နောက်တကြိမ် မယ်လွန်ဆီသို့ အလည်အပတ်သွားခဲ့ပြီး ဤတကြိမ်တွင် အခြားဆရာဝန်တဦးကိုလည်း အပါခေါ်ဆောင်သွားသော်လည်း ဆိုပါးတယောက် လက်လျှော့ပြန်ခဲ့ရပြန်သည်။ နောက်ပိုင်း မယ်လွန်ဆေးရုံတတ်ရောက်ကုသနေချိန်တွင် ဆိုပါးက သူမအကြောင်းစာအုပ်ရေးသားထုပ်ဝေ၍ ချီးမြှင့်ငွေအားလုံးပေးမည်ဟု ကမ်းလှမ်းခဲ့သည်။ သူမသည်ဒေါသတကြီးဖြင့်သူ၏အဆိုပြုချက်ကိုငြင်းပယ်ခဲ့ပြီး ဆိုပါး ထွက်ခွာချိန်ထိရေချိုးခန်းထဲ၌ သူမကိုယ်သူမသော့ခတ်ထားခဲ့သည်။

နိုဝင်ဘာလ ၁၁ရက် ၁၉၃၈ခုနှစ်တွင် နျူမိုးနီးယားအဆုတ်ယောင်ရောဂါကြောင့် အသက်၆၉နှစ်တွင်ကွယ်လွန်အနိစ္စရောက်ရရှာသည်။ သေဆုံးပြီးချိန်တွင် သူမ၏သည်းခြေအားစစ်ဆေးစေရာ တိုက်ဖွိုက်ဗက်တီးရီးယားများ ရှိခဲ့ကြောင်းသက်သေပြရန်အတွက် လွန်ခဲ့သည့် ဆယ်စုနှစ်၃ခုတည်းကရှာဖွေနေခဲ့ရကြောင်အတည်ပြုပြောဆိုပြီး ယနေ့တွင်သက်သေသာဓကဖြင့်တွေ့ရှိခဲ့သည်။  မည်သို့ပင်ဆိုစေ သူမသေဆုံးပြီးနောက် လျှို့ဝှက်ကြံစဉ်မှုတစ်ခုကို အများပြည်သူ၏ ထင်မြင်ချက်များအားအေးဆေးတည်ငြိမ်ရန်အတွက် ဂျော့ဆိုပါး ရေးသားခဲ့သည်မှာ  "အလောင်းအားခွဲစိတ်စစ်ဆေးမှုမရှိခဲ့ပါ" အခြားသုတေသီများအားကိုကားပြောဆိုခဲ့သည်ဟု အခိုင်အမာပြောဆိုခဲ့သည်။ မယ်လွန်၏အလောင်းအား မီးဂြင်္ိုလ်၍ အရိုးပြာအား စိန့်ရေမွန်းသချိုင်္င်းတွင်မြှုပ်နံစေသည်။[[စိန့်ရေမွန်းသချိုင်္င်း]]တွင်မြှုပ်နံစေသည်။

၂၀ရာစုနှစ်၏ ပထမ၂၅နှစ်အတွင်းအခြား ကျန်းမာသော အူရောင်ငန်းဖျားရောဂါသည်ဆောင်သူများအဖြစ် အီတလီလူမျိုးရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူ[[အီတလီလူမျိုး]]ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူ တိုနီ လာဘယ်လာ အား လူဦး‌ေရ ၁၀၀ (၅ဦးသေဆုံး) အားကူးစက်စေသူအဖြစ်မှတ်ယူပြီး အခြားတယောက်မှာ လူဦးရေ ၃၆ ဦး(၂ဦးသေ) အားကူးစက်စေသူ စားသောက်ဆိုင်နှင့်မုန့်တိုက်ပိုင်ရှင် အယ်ဖုန်း ကိုတေးလ် တို့ဖြစ်ကြသည်။<ref>{{cite web |url=http://uhaweb.hartford.edu/bugl/epidemiology.htm |title=Epidemiology |date=March 2001 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160303230003/http://uhaweb.hartford.edu/bugl/epidemiology.htm |archivedate=March 3, 2016 }}</ref>