ဝိဘတ်
နာမ်၊ နာမ်စားတို့၏ နောက်၌တည်၍ ၎င်းတို့သည် ကတ္တားဖြစ်သည်၊ ကံဖြစ်သည် စသည်ကိုလည်ကောင်း၊ ကြိယာ၏ နောက်၌တည်၍ ၎င်းကြိယာ၏ ကာလ နှင့် အမျိုးအစားကို လည်းကောင်း ဝေဖန်ပိုင်းခြားပြသော စကားလုံးကို ဝိဘတ် (အင်္ဂလိပ်: adposition) ဟုခေါ်သည်။[၁]
ဝိဘတ် (adposition) တို့သည် -
- အင်္ဂလိပ်စကား၊ ထိုင်းစကား စသည့် ဘာသာစကားတို့တွင် များသောအားဖြင့် မိမိကိုင်တွယ်မည့် စကားလုံး၏ အရှေ့တွင် ပါရှိရ၍ အရှေ့ဆက်ဝိဘတ်များ (prepositions) ဖြစ်သည်။ သာဓကအားဖြင့် - "အိမ်ထဲမှာ" ဟူသော ပုဒ်ရရှိရန် အင်္ဂလိပ်စကား၌ "in (ထဲမှာ) the house (အိမ်)" ဟု ရေးရသည်၊ "the house (အိမ်) in (ထဲမှာ)" ဟူသော အစီအစဉ် မဟုတ်ပေ။
- ဂျပန်စကား၊ မြန်မာစကား စသည့် ဘာသာစကားတို့တွင်မူ များသောအားဖြင့် မိမိကိုယ်တွယ်ရမည့် စကားလုံး၏ အနောက်တွင် ပါရှိရ၍ အနောက်ဆက်ဝိဘတ်များ (postpositions) ဖြစ်သည်။
မြန်မာစကား၏ ဝိဘတ်များ
ပြင်ဆင်ရန်မြန်မာစကားတွင် ဝိဘတ်များမှာ အနောက်ဆက်ဝိဘတ်များ (postpositons) ဖြစ်သည်။ ၎င်း မြန်မာဝိဘတ်များကို အကြမ်းဖျင်း ၂အုပ်စု အလျင်ခွဲနိုင်သည်။
- နာမ်ဝိဘတ်များ
- ကြိယာဝိဘတ်များ[၁]
တို့ဖြစ်သည်။
နာမ်ဝိဘတ် (၁၇) မျိုး
ပြင်ဆင်ရန်နာမ်၊ နာမ်စားတို့၏ နောက်၌တည်၍ ၎င်းတို့သည် ကတ္တားဖြစ်သည်၊ ကံဖြစ်သည် စသည်ကို ဝေဖန်ပိုင်းခြားပြသော စကားလုံးကို နာမ်ဝိဘတ် ဟုခေါ်သည်။[၁] နာမ်ဝိဘတ်ကို အနက်အဓိပ္ပာယ်အရ (၁၇) မျိုး ခွဲထားသည်။ ၎င်းတို့မှာ - [၁]
- ကတ္တားဝိဘတ် − သည်၊ က၊ မှာ။
- ကံဝိဘတ် − ကို။
- ထွက်ခွာရာပြ ဝိဘတ် − မှ၊ က။
- ရှေးရှုရာပြ ဝိဘတ် − သို့။
- ဆိုက်ရောက်ရာပြ ဝိဘတ် − သို့၊ ထိ၊ အထိ၊ ထိအောင်၊ တိုင်အောင်။
- အသုံးခံပြ ဝိဘတ် − ဖြင့်၊ နှင့်။
- အကြောင်းပြ ဝိဘတ် − ကြောင့်၊ ဖြင့်။
- လက်ခံပြ ဝိဘတ် − အား။
- နေရာပြ ဝိဘတ် - ၌၊ မှာ၊ တွင်၊ ဝယ်၊ က။
- အချိန်ပြ ဝိဘတ် − ၌၊ မှာ၊ တွင်၊ ဝယ်၊ က။
- ပိုင်ဆိုင်ခြင်းပြ ဝိဘတ် − ၏။
- လိုက်လျောပြ ဝိဘတ် − အလိုက်၊ အရ၊ အတိုင်း၊ အလျောက်၊ အားလျော်စွာ။
- ယှဉ်တွဲပြ ဝိဘတ် − နှင့်၊ နှင့်အတူ၊ နှင့်အညီ၊ နှင့်အမျှ။
- ခွဲထုတ်ရာပြ ဝိဘတ် − တွင်၊ အနက်၊ အထဲမှ၊ အထဲမှာ။
- ရည်စူးချက်ပြ ဝိဘတ် − ငှာ၊ အလို့ငှာ၊ ဖို့၊ အဖို့၊ အတွက်။
- နေရာဆက်တိုက်ပြ ဝိဘတ် − တိုင်တိုင်၊ တိုင်အောင်။
- အချိန်ဆက်တိုက်ပြ ဝိဘတ် − တိုင်တိုင်၊ တိုင်အောင်၊ ပတ်လုံး၊ လုံးလုံး။
ကြိယာဝိဘတ် အမျိုးမျိုး
ပြင်ဆင်ရန်ကြိယာ၏ နောက်၌တည်၍ ၎င်းကြိယာ၏ ကာလနှင့် အမျိုးအစားကို ဝေဖန်ပိုင်းခြားပြသော စကားလုံးကို ကြိယာဝိဘတ် ဟု ခေါ်သည်။[၁] ကြိယာ၏ အမျိုးအစားကို ဖော်ပြသော ဝိဘတ်ကို အမျိုးအစားပြကြိယာဝိဘတ် ဟုခေါ်သည်။ အမျိုးအစားပြကြိယာဝိဘတ်ကို (၄) မျိုးခွဲသည်။ ၎င်းတို့မှာ -
- စေခိုင်းဝိဘတ်။ ။ စေခိုင်းခြင်းကို ပြသည့် ကြိယာဝိဘတ်ကို စေခိုင်းဝိဘတ်ဟု ခေါ်သည်။
- ညှိနှိုင်းဝိဘတ်။ ။ ဆောင်ရွက်သူ အချင်းချင်း ညှိနှိုင်းခြင်းကို ပြသည့် ကြိယာဝိဘတ်ကို ညှိနှိုင်းဝိဘတ်ဟု ခေါ်သည်။
- ဆန္ဒညွှန်ဝိဘတ်။ ။ ခွင့်တောင်းခြင်း၊ ဆုတောင်းမေတ္တာပို့သခြင်း၊ ကျိန်ဆဲခြင်း စသော အလိုဆန္ဒတို့ကို ဖော်ပြသည့် ကြိယာဝိဘတ်ကို ဆန္ဒညွှန်ဝိဘတ်ဟု ခေါ်သည်။
- အမိန့်ချဝိဘတ်။ ။ အမိန့်ပေးခြင်းကို ဖော်ပြသည့် ဝိဘတ်ကို အမိန့်ချဝိဘတ်ဟု ခေါ်သည်။
မြန်မာရှေးကျမ်းတချို့ အရ
ပြင်ဆင်ရန်ဝိဘတ်သည် နာမ်၊ အာချာတ် ဟူ၍ နှစ်မျိုးရှိသည်။ အမည်ဟောပုဒ်တို့၏အဆုံးသတ်ကို နာမ်ဝိဘတ်၊ သွားခြင်း၊ ချက်ခြင်းစသောကြိယာဟောဓာတ်တို့၏အဆုံးသတ်ကို အာချာတ်ဝိဘတ်ဟု ခေါ် သည်။ နာမ်ဝိဘတ်သည် ပထမာ၊ ဒုတိယာ၊ တတိယာ၊ စတုတ္ထီ၊ ပဉ္စမီ၊ ဆဋ္ဌီ၊ သတ္တမီဟူ၍ ခုနစ်သွယ်(ခုနစ်လုံး) ရှိသည်။
တစ်သွယ်တစ်သွယ်၌ ဧကဝုစ်၊ ဗဟုဝုစ်အားဖြင့် နှစ်မျိုးစီရှိသဖြင့် ၁၄ သွယ်ရှိသည်။ ယင်းတို့ကို မြန်မာအနက်အားဖြင့် အစဉ်အတိုင်းသည် ကား - က၊ ကို - သို့၊ ဖြင့်၊ အား၊ မှ - က - ထက် - အောက်၊ ၏၊ ၌ - မှာ - ဝယ်ဟူ၍ ပြန်ဆိုကြသည်။ ယင်း ၁၄ သွယ်သည် လိန် အနက်ကို ကတ္တား၊ ကံစသည် အားဖြင့်လည်းကောင်း၊ ဧကဝုစ် - ဗဟုဝုစ်အားဖြင့်လည်းကောင်း ခွဲခြားဝေဘန်တတ်သည်။ ထိုကြောင့် ဝိလတ်ဟူသော အမည်ကိုရသည်။
ယောက်ျား ဟူသော သဒ္ဒါသည် သည် နှင့်တွဲဖက်၍ ယောကျ‡ား သည် ဟူသော ပုဒ်ဖြစ်လာသည်။ ကို နှင့်တွဲဖက်၍ ယောကျ‡ားကို ဟူသော ပုဒ်ဖြစ်လာသည်။ ဤသို့ စသည်ဖြင့် ယောကျ‡ား ဟူသော သဒ္ဒါသည် အဆုံးသတ် ဝိဘတ်တို့နှင့်တွဲဖက်ကာ ပုဒ်တိုင်း ပုဒ်တိုင်းတွင် ပါဝင်နိုင် သည်။ ယင်းသို့ ပါဝင်နိုင်သောသဒ္ဒါကို ဤ၌ 'လိန်' ဟုခေါ်သည်။ ဝိဘတ်သည် ယင်းအဖြူထည်သက်သက် လိန်အနက်ကို ကတ္တား အနက်ပြ 'သည်'နှင့် တွဲဖက်၍ 'ယောက်ျား' ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ကံနက်ပြ 'ကို' နှင့်တွဲဖက်၍ 'ယောက်ျားကို' ဟူ၍လည်းကောင်း ဤသို့စသည်ဖြင့် ကရိုဏ်းအနက်ပြ 'ဖြင့်'၊ သမ္ပဒါန်အနက်ပြန်'အား'၊ အပါဒါန် အနက်ပြ'မှ'၊ သမ္ဗန်အနက်ပြ'၏'၊ ဩကာသအနက်ပြ '၌' တို့ဖြင့် တွဲဖက်ကာ ကတ္တား၊ ကံ စသည်ဖြင့် ခွဲခြားဝေဖန်တတ်သည်။ ထို့ပြင် ကတ္တား၊ ကံ စသည် ကွဲပြားပြီးကိုပင် အနည်းဖြစ်လျှင် ဧကဝုစ်၊ အများဖြစ်လျှင် ဗဟုဝုစ်အားဖြင့် ထပ်၍ ခွဲခြားဝေဖန်တတ်ပြန်သည်။ ဤသို့ လိန်အနက်ကို ကတ္တား၊ ကံ စသည်ဖြင့်လည်းကောင်း၊ ဧကဝုစ်၊ ဗဟုဝုစ်အားဖြင့်လည်းကောင်း ခွဲခြားဝေ ဖန်တတ်သောကြောင့် 'သည်' 'တို့သည်' စသော ၁၄ သွယ်ကို ဝိဘတ်ဟု ခေါ်ဆိုလေသည်။
အာချာတ် ဝိဘတ်သည် ဝတ္တမာန်၊ ပဉ္စမီ၊ သတ္တမီ၊ ပရောက္ခာ၊ ဟိယျတ္တနီ၊ အဇ္ဇတနီ၊ ဘဝိဿန္တိ၊ ကာလတိ ပတ္တိဟူ၍ရှစ်မျိုးရှိသည်။ တစ်မျိုးတစ်မျိုးတွင် ဝိဘတ် ၁၂ လုံးစီရှိသဖြင့် စုစုပေါင်း ၉၆ လုံးရှိသည်။ ယင်းတို့သည် ကြိယာဟောဓာတ်၏အနက်ကို အတိတ်၊ အနာ ဂတ်၊ ပစ္စုပ္ပန်ကာလအားဖြင့်လည်းကောင်း၊ ကတ္တား-ကံ-ဘောကာရက အားဖြင့်လည်းကောင်း၊ ဧကဝုစ် ဗဟုဝုစ်အားဖြင့်လည်းကောင်း ခွဲခြားဝေဖန် တတ်ကြသည်။ ထိုကြောင့် ဝိဘတ်ဟု ခေါ်ဆိုရလေသည်။ 'ဂစ္ဆတိ' ဟုသောပုဒ်သည် အရင်းခံအားဖြင့် ဂမုဓာတ်၊ တိဝိဘတ်တို့ဖြင့် ဆက်သွယ်ပေါင်းစပ်ထားသောပုဒ်ဖြစ်သည်။ ဝိဘတ်မပါ သော ဂမုဓာတ်သက်သက်ဆိုလျှင် သွားခြင်းအနက်တစ်ခုကိုသာ သိရသည်။ ဂစ္ဆတိဟု 'တိ'နှင့်တွဲဖက်သည့်အခါ ပစ္စုပ္ပန်ကာလ၊ ကတ္တုကာရက၊ ဧကဝုစ် အနက်တို့ကိုသိရသည်။ ဤသို့ စသည်ဖြင့် ကြိယာဟောဓာတ်၏အနက်ကို ကာလအမျိုမျိုး၊ ကာရကအမျိုးမျိုး၊ ဝုစ်အမျိုးမျိုးတို့ဖြင့် ခွဲခြားဝေဖန်တတ် သောကြောင့် တိ၊ အန္တိ စသော သဒ္ဒါတို့ကို ဝိဘတ်ဟု ခေါ်ဆိုလေသည်။[၂]